WYCIECZKA PO WARSZAWIE 1939–1945

(plik .pdf do pobrania wycieczka warszawa 1945-1970)

 

WPROWADZENIE

 

Los Warszawy w latach 1939–1945 jest znamienny dla losów całego narodu w czasie II wojny światowej. Polska stolica bohatersko walczyła z Niemcami we wrześniu 1939 r. Była sercem Polskiego Państwa Podziemnego – największego w okupowanej Europie ruchu oporu. Była największym w Europie skupiskiem Żydów zamkniętych w getcie aż do jego ostatecznej likwidacji w 1943 r. To w Warszawie wybuchło powstanie, które pod względem zaciętości i długości walk oraz liczby ofiar było drugą po Stalingradzie bitwą miejską w czasie II wojny światowej; po upadku powstania z rozkazu Hitlera miasto zostało zrównane z ziemią. W lewobrzeżnej Warszawie walczyli jeszcze powstańcy, gdy w prawobrzeżnej Warszawie po przeniesieniu z Lublina zainstalowali się komuniści, którzy z ramienia Stalina zaczęli tworzyć zręby nowej, podporządkowanej Związkowi Radzieckiemu Polski. Armia Czerwona zajęła w styczniu 1945 r. morze ruin. Dla ukrywających się w nich pojedynczych warszawskich robinsonów przynosiła wyzwolenie od grozy niemieckiego terroru. Posuwające się za oddziałami frontowymi oddziały NKWD z listami działaczy polskiego podziemia, których mieli aresztować, były jednak forpocztą nowego, sowieckiego zniewolenia. Niektórzy próbowali z nową władzą walczyć lub trwać w konspiracji, większość próbowała ułożyć swoje życie na nowo, przystosować się do funkcjonowania w nowym systemie: wracali do domów, pracowali, uczyli się.

W wyniku rozpoczętej wiosną 1945 r. odbudowy powstało nowe miasto, na którym kolejne etapy dramatycznych losów z czasów wojny odcisnęły niezatarte piętno: każdemu z nich można poświęcić osobną trasę tematyczną, która zajmie więcej niż jeden dzień. Dlatego poniższe zestawienie miejsc wartych zobaczenia lub zwiedzenia należy traktować jako propozycję, którą każdorazowo trzeba dostosować do swoich potrzeb i możliwości.

Wrzesień 1939

Niemieckie oddziały pancerne dotarły do granic stolicy już 7 września, ale szturm został opóźniony ze względu na rozgrywającą się na jej przedpolach wielodniową bitwę nad Bzurą. W mieście nie było już wtedy władz państwowych, pozostał prezydent Stefan Starzyński, który wraz z dowódcą obrony gen. Walerianem Czumą opanował panikę i zorganizował obronę. Po zakończeniu bitwy nad Bzurą Wehrmacht ponownie uderzył na Warszawę. 17 września z nieznaną dotąd siłą uderzyło niemieckie lotnictwo. Kulminacja nalotów lotniczych miała miejsce 25 września, gdy miasto bombardowało kilkaset samolotów – warszawiacy nazwali później ten dzień „lanym poniedziałkiem”. Płonęły niemal wszystkie ulice w Śródmieściu, straty były tak duże, że dowództwo obrony zdecydowało o kapitulacji, która nastąpiła 28 września. W mieście trudno znaleźć ślady tamtych walk, na Grochowie lub Pradze ciężko odróżnić ślady po kulach z września 1939 r. od tych z czasów zajmowania prawobrzeżnej Warszawy przez armię Berlinga i Armię Czerwoną. W Śródmieściu trudno zaś odróżnić te ślady od blizn pozostałych po powstaniu warszawskim. Jest to stosunkowo najłatwiejsze w rejonie ul. Opaczewskiej na Ochocie. 8 września 1939 r. niemiecka szpica pancerna próbowała tamtędy zająć miasto z marszu, ale została zatrzymana przez polskich żołnierzy, a zaciekłe walki trwały aż do kapitulacji.

 

1. Budynek dawnego ratusza, ul. Senatorska 14

 

Z budynku dawnego pałacu Jabłonowskich przy pl. Teatralnym, w którym przed wojną mieścił się ratusz, w czasie odbudowy podjętej w latach 90. XX w. odtworzono tylko dawną fasadę. Daje ona jednak pojęcie o tym, jak wyglądała przedwojenna siedziba władz miejskich. Tu urzędował prezydent miasta Stefan Starzyński, który wbrew zarządzeniom ewakuacyjnym został w mieście, a gdy w drugim tygodniu wojny dowództwo wojskowe opanował chaos, objął dowództwo cywilnej obrony miasta. 8 września rano na konferencji u gen. Waleriana Czumy został mianowany komisarzem cywilnym przy Dowództwie Obrony Warszawy. Przez radio mobilizował warszawiaków, kilka godzin po mianowaniu uruchomił komunikację tramwajową, zmobilizował strażaków, pracowników różnych służb miejskich. Stał się faktycznym przywódcą walczącej stolicy. Starzyński odmówił ucieczki, mimo że w każdej chwili spodziewał się aresztowania, został zatrzymany przez Niemców w budynku ratusza 28 października 1939 r.

 

2. Zamek Królewski, pl. Zamkowy 1

 

Zamek Królewski w Warszawie był siedzibą prezydenta RP, ale przede wszystkim symbolem polskiej suwerenności i skarbnicą bezcennych dzieł sztuki. 17 września 1939 r. od rana Niemcy rozpoczęli ostrzał Starego Miasta i zamku pociskami zapalającymi: zapalił się m.in. dach nad archikatedrą św. Jana. Na zamku pożar zaczął się w skrzydle saskim od strony Wisły i szybko rozprzestrzenił na pozostałe. Objął hełmy wież Zygmuntowskiej i Władysławowskiej, co utrwaliła taśma filmowa. Wskazówki zegara pod wpływem gorąca zatrzymały się na godzinie 11.15. Strażacy i pracownicy próbowali gasić mimo trwającego ostrzału artyleryjskiego i z niemieckich samolotów. Równocześnie trwała ewakuacja elementów wyposażenia, czym zajmowała się grupa zorganizowana przez Stanisława Lorentza. Największe zniszczenia miały miejsce w części od ul. Świętojańskiej do wieży zegarowej, spłonęły biura kancelarii cywilnej Prezydenta RP. Zawczasu zabezpieczone dzieła sztuki nie ucierpiały. Ogień nie przedostał się na najwyższe drugie piętro budynku.

Dach został prowizorycznie zabezpieczony płachtami po rozpoczęciu okupacji, ale zostały one zdjęte już w 1940 r., a w czasie deszczy woda bez przeszkód lała się do środka. Generalny Gubernator Hans Frank zwiedzał ruiny zamku 10 października w towarzystwie niemieckich historyków sztuki, którzy wskazywali cenniejsze elementy, jak fragmenty boazerii i kominki, które miały być wywiezione. Wiele demontowanych detali pracownicy Muzeum Narodowego w konspiracji chowali w magazynach w Al. Jerozolimskich. Zgodnie z decyzją Hitlera Zamek miał zostać zniszczony. W niemieckim planie urbanistycznym zakładającym przebudowę Warszawy w małe niemieckie miasteczko na miejscu zamku przewidywano halę ludową, Na przełomie 1939 r. i 1940 r. niemieccy saperzy wywiercili wiele otworów na ładunki wybuchowe, przygotowując zamek do zburzenia. Niemcy wysadzili zamek w powietrze po upadku powstania warszawskiego.

 

3. Barykada z czasów września, ul. Grójecka przy Opaczewskiej

 

Wielkie cyfry z betonu układające się w daty 8–27 IX 1939 r. na ul. Grójeckiej obok bazaru przy Hali Banacha stoją w miejscu, w którym w 1939 r. stała barykada. To z tej strony 8 września niemiecka szpica pancerna próbowała z marszu wedrzeć się do miasta. Niemcy nie spodziewali się obrony, o godz. 17.15 podali już nawet komunikat, że wkroczyli do Warszawy. Polscy obrońcy z rozkazu płk Mariana Porwita i dowódcy obrony Warszawy gen. Waleriana Czumy otworzyli do nich ogień. Po zatrzymaniu czołgów zacięte walki toczyły się w tym miejscu aż do kapitulacji. Pomnik barykady na Grójeckiej został wzniesiony w 1979 r. wg projektu Juliana Pałki i jest najważniejszym monumentem upamiętniającym wrześniową obronę Warszawy.

 

Warszawa okupacyjna

4. Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, Oddział Muzeum Warszawy, Palmiry 05-152 Czosnów

 

Miejsce pamięci narodowej upamiętniające ofiary masowych egzekucji przeprowadzonych przez Niemców w czasie II wojny światowej na terenie Puszczy Kampinoskiej, położone obok cmentarza. Między majem a czerwcem 1940 r. Niemcy przeprowadzili na terenie Generalnego Gubernatorstwa. nadzwyczajną Akcję Pacyfikacyjną, tzw. akcję AB (niem. Außerordentliche Befriedungsaktion). Była ona kontynuacją prowadzonej na okupowanych ziemiach polskich od września 1939 r. akcji Inteligencja (Intelligenzaktion) i podobnie jak ona miała charakter ludobójstwa. W ramach akcji AB funkcjonariusze SS i niemieckiej policji zamordowali co najmniej 6500 Polaków, w tym przedstawicieli elit politycznych i intelektualnych. Palmiry są najbardziej znanym miejscem egzekucji w ramach akcji AB. W kwietniu 2011 r. otwarto nową, zmodernizowaną po ponad trzydziestu latach siedzibę muzeum. Nowy, nowoczesny budynek łączy aspekt historyczny z walorami przyrodniczymi Puszczy Kampinoskiej. Scenariusz multimedialnej ekspozycji opracował zespół historyków z Muzeum Historycznego m.st. Warszawy pod kierunkiem kurator Joanny Maldis, aranżację plastyczną przygotowali architekci wnętrz Marek i Maciej Mikulscy.

 

5. Muzeum Więzienia Pawiak, ul. Dzielna 24/26

 

Zbudowane przez władze carskie w latach 1830–1836 według projektu znanego warszawskiego architekta Henryka Marconiego więzienie śledcze było popularnie nazywane Pawiakiem (od nazwy ul. Pawiej, przy której znajdowała się brama wjazdowa). W okresie zaborów było – obok Cytadeli Warszawskiej – miejscem uwięzienia m.in. powstańców styczniowych i członków Rządu Narodowego, tysięcy działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych. W czasie okupacji niemieckiej od 1940 r. Pawiak pełnił funkcję centralnego więzienia politycznego dla całego Generalnego Gubernatorstwa. Przeszła przez nie większość aresztowanych członków organizacji podziemnych i inteligencji, poddawanych tu ciężkim torturom. W latach 1939–1944 przez Pawiak przewinęło się nawet ponad 100 tys. obywateli polskich, Polaków i Żydów, z których ok. 37 tys. straciło tu życie – zostało zamęczonych w śledztwie lub rozstrzelanych w tajnych i jawnych egzekucjach, zaś ok. 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych, innych więzień lub na roboty przymusowe do III Rzeszy. W czasie powstania warszawskiego 21 sierpnia 1944 r. Niemcy rozstrzelali przebywających w nim więźniów, a budynek wysadzili w powietrze.  Przed wejściem stoi Pomnik Ofiar Pawiaka – uschnięte drzewo (obecnie replika), do którego przybito wiele tabliczek z nazwiskami zamordowanych więźniów.

 

6. Muzeum Walki i Męczeństwa w al. Szucha 25

 

W czasie wojny Al. Szucha (wówczas Strasse der Polizei – ul. Policyjna) znalazła się w granicach zamkniętej tzw. dzielnicy niemieckiej. W budynku pod numerem 25 znajdowała się siedziba niemieckiej policji politycznej Gestapo, a w podziemiu mieścił się areszt śledczy, w którym torturowano więźniów, a podczas powstania dokonywano masowych egzekucji. Obecnie w gmachu mieści się Ministerstwo Edukacji Narodowej, zaś mauzoleum pamięci tego miejsca mieści się w lewym skrzydle budynku.

 

7. Aleje Ujazdowskie 23

 

W czasie wojny Aleje Ujazdowskie znalazły się na terenie zamkniętej i silnie strzeżonej tzw. dzielnicy niemieckiej. W tym miejscu 1 lutego 1944 r. żołnierze oddziału specjalnego Kedywu Komendy Głównej AK „Pegaz” dokonali udanego zamachu na kata Warszawy – dowódcę SS i Policji na dystrykt warszawski Generalnego Gubernatorstwa Franza Kutcherę. Po jego śmierci niemiecki terror w Warszawie odczuwalnie zelżał. Była to najważniejsza z akcji bojowych przeciwko funkcjonariuszom niemieckiego aparatu terroru. Akcja na Kutcherę została sfilmowana przez Jerzego Passendorfera w filmie Zamach (1959).  Miejsce akcji jest obecnie upamiętnione kamieniem.

 

 

8. Arsenał Królewski w Warszawie, ul. Długa 52, u zbiegu ulic Bielańskiej, Długiej i Nalewek

 

W tym miejscu 26 marca 1943 r. miała miejsce akcja zbrojna Grup Szturmowych Szarych Szeregów, w wyniku której uwolniono harcmistrza Jana Bytnara „Rudego” oraz 20 innych więźniów przewożonych z siedziby Gestapo w Al. Szucha do więzienia na Pawiaku. Akcja została uwieczniona przez Aleksandra Kamińskiego w powieści Kamienie na szaniec. Pełny opis akcji można znaleźć w monografii Stanisława Broniewskiego Pod Arsenałem (wielokrotnie wznawianej i uzupełnianej). Akcja byłą wielokrotnie ekranizowana: Strzały pod Arsenałem w reż. Jerzego Wolena (1969), Akcja pod Arsenałem w reż. Jana Łomnickiego (1977) oraz ekranizacji powieści Kamińskiego Kamienie na Szaniec (2014) w reż. Roberta Glińskiego. W 50. rocznicę akcji 26 marca 1993 r. przed budynkiem został odsłonięty kamień pamiątkowy z lilijką oraz znakiem Polski Walczącej, a obok odsłonięto mniejsze kamienie upamiętniające żołnierzy, którzy zmarli po akcji. Co roku w Warszawie Związek Harcerstwa Polskiego i Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej organizują rajdy „Arsenał” (ZHP – od 1971 r.) i „Meksyk”.

 

9. Grób Nieznanego Żołnierza, pl. Piłsudskiego.

 

Symboliczny grobowiec zbudowany na cześć poległych bezimiennie na polach bitew żołnierzy walczących o Polskę. Przed wojną znajdował się w arkadach Pałacu Saskiego, zburzonego doszczętnie w 1944 r. W 1925 r. uroczyście złożono tu prochy nieznanego obrońcy Lwowa z Cmentarza Łyczakowskiego oraz urny z ziemią z pól bitewnych I wojny światowej. Obecnie w pomniku znajdują się urny z pól bitewnych, na których w XX w. polegli Polacy, płonie wieczny znicz strzeżony przez wartę honorową zmieniającą się codziennie o godz. 12.00.

 

Spacer po Warszawskim Getcie

10. Muzeum Historii Żydów Polskich Polin

 

W listopadzie 2016 r. Muzeum Historii Żydów Polskich Polin zostało laureatem nagrody EMA (European Museum Academy Award), jednego z najbardziej prestiżowych europejskich wyróżnień przyznawanych placówkom muzealnym. Było też wielokrotnie wyróżniane innymi nagrodami. Muzeum jest wizytówką stolicy, którą trzeba zwiedzić, by poznać i zrozumieć losy społeczności żydowskiej przez wiele wieków współtworzącej historię Polski. Wystawa stała przedstawia wkład społeczności żydowskiej w rozwój polskiej gospodarki, nauki i kultury od czasu przybycia na ziemie polskie w XI w. aż po czasy współczesne. Placówka powstała po wielu latach starań z inicjatywy Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny. Budynek muzeum został wzniesiony w latach 2009–2013 według projektu zespołu fińskich architektów, kierowanego przez Rainera Mahlamakiego. Wystawa stała została udostępniona publiczności w październiku 2014 r. Muzeum oprócz realizowania tradycyjnych funkcji muzealnych pełni też funkcje centrum kulturalno-edukacyjnego.

 

11. Pomnik Jana Karskiego, ul. Anielewicza u zbiegu z ul. Zamenhofa, skwer przed Muzeum Historii Żydów Polskich Polin

 

Jan Karski (właśc. Jan Romuald Kozielewski) ps. „Witold”, ur. w 1914 r. w Łodzi, zmarł w 2000 r. w Waszyngtonie, był prawnikiem, dyplomatą i historykiem. W czasie wojny był kurierem i emisariuszem Polskiego Państwa Podziemnego, który jako jeden z pierwszych przekazał na Zachód informacje o zagładzie Żydów dokonywanej przez Niemców na okupowanych ziemiach polskich. Karski opracował swój raport na podstawie osobistych przeżyć: dwukrotnie był w warszawskim getcie oraz w przebraniu niemieckiego żołnierza w obozie przejściowym dla Żydów w Izbicy. Raport przewiózł do Londynu, a następnie do Waszyngtonu, gdzie przedstawił go m.in. prezydentowi USA Franklinowi Delano Rooseveltowi. Skala mordu dokonanego przez Niemców na Żydach dotarła do społeczności międzynarodowej dopiero w momencie wyzwalania obozów zagłady przez aliantów i Armię Czerwoną. Jan Karski w 1982 r. otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, został odznaczony najwyższymi odznaczeniami państwowymi: polskim Orderem Orła Białego, dwoma orderami Virtuti Militari i amerykańskim medalem Wolności. W 1996 r. powstał film Moja Misja, przedstawiający losy legendarnego kuriera.

 

12. Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów

 

Zespół kamieni i tablic pamiątkowych zbudowany w 1988 r., zaprojektowany przez Stanisława Jankowskiego, Marka Moderau i Zbigniewa Gąsiora, tworzy Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów.  Szlak biegnie ulicami Zamenhofa, Dubois i Stawki, łącząc istniejące wcześniej: pomnik Bohaterów Getta, kopiec z tablicą pamiątkową wzniesiony w miejscu dawnego domu przy ul. Miłej 18 (Kopiec Anielewicza), w którym znajdował się sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej podczas powstania w getcie warszawskim oraz Pomnik Umschlagplatz (pełna nazwa: Mur–Pomnik Umschlagplatz). Umieszczone na trakcie kamienie upamiętniają wojskowych i politycznych przywódców powstania w getcie warszawskim, zaś tablice umieszczone na ścianach budynków przy ul. Stawki informują o tym, że z tego miejsca komenda oddziału SS nadzorowała wywózkę tysięcy Żydów z Umschlagplatz.

Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie został odsłonięty 19 kwietnia 1948 r., w piątą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, na placu utworzonym po usunięciu ruin, niedaleko skrzyżowania ul. Zamenhofa i ul. Anielewicza (dawnej ul. Gęsiej) na terenie byłego getta. Inicjatorem wzniesienia pomnika był Centralny Komitet Żydów w Polsce. Autorem projektu był mieszkający we Francji Natan Rapaport, polski rzeźbiarz żydowskiego pochodzenia. Pomnik ma formę kamiennego bloku i jest zbudowany z czarnego bazaltu przywiezionego do Warszawy przez Niemców i przeznaczonego na pomnik zwycięstwa. Centralną część pomnika stanowi umieszczona od strony zachodniej płaskorzeźba z brązu przedstawiająca grupę żydowskich bojowców i symbolizująca bohaterski zryw w getcie warszawskim w kwietniu 1943 r. Powstańcy w pełnych ekspresji pozach trzymają w dłoniach butelki z benzyną, pistolety i granaty. Młoda kobieta trzyma na ręku dziecko. Grupę otaczają płomienie symbolizujące podpalone przez Niemców getto. Na tylnej ścianie kamiennego bloku znajduje się płaskorzeźba ukazująca cierpienia i męczeństwo żydowskich kobiet, dzieci i starców pędzonych na śmierć. Replikę pomnika można oglądać w siedzibie Yad Vashem w Jerozolimie. Naprzeciwko pomnika Bohaterów Getta znajduje się obecnie Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Pomnik Umschlagplatz został odsłonięty w 45. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim przy ul. Stawki, na terenie dawnego Umschlagplatzu – placu, na który spędzano warszawskich Żydów przed wywiezieniem do obozu zagłady w Treblince. Pomnik ma kształt podwórza otoczonego murem, został zrealizowany wg projektu Hanny Szmalenberg i Władysława Klamerusa.  Wyryto na nim 400 najpopularniejszych przed wojną polskich i żydowskich imion. Podkreślają one kilkusetletnie współistnienie w Warszawie obydwu społeczności oraz przenikanie się ich kultur i religii. Każde imię symbolicznie upamiętnia również tysiąc ofiar warszawskiego getta.

 

13. Małe getto – spacer

 

Getto w Warszawie było największym spośród ponad 400 innych gett utworzonych w czasie wojny przez Niemców. Funkcjonowało w Warszawie od 16 listopada 1940 r. do likwidacji po zdławieniu powstania w 1943 r. Do dnia dzisiejszego w krajobrazie zachowały się tylko nieliczne ślady i budynki, które były świadkami tragedii Żydów. W trakcie spaceru można zobaczyć jedyny zachowany oryginalny fragment muru getta przy ul. Złotej 62.

Szczegółowy opis spaceru do pobrania w pliku PDF na stronie:

http://www.fzp.net.pl/polska/spacery-po-warszawskim-getcie

Punkty trasy:

• Kamienica Krongolda (Złota 83/Żelazna 24)
• Złota 62 oryginalny fragment muru getta
• Sienna 53 – teren XII L.O. im H. Sienkiewicza – Tablica pamiątkowa muru getta
• Sienna 72
• Szpital im. Bersonów i Baumannów (Sienna 60/Śliska 51)
• Twarda 28 / Ciepła 1, kamienica Lejba Osmosa
• Budynek Kasy Chorych – Mariańska 1
• Pomnik Janusza Korczaka i dzieci (Park Świętokrzyski)
• Teatr „Lalka”
• Nieistniejąca siedziba Polskiego Radia (Zielna 25)
• Linia przebiegu granicy getta przy ul. Bagno 2

 

14. Kładka Pamięci

 

Instalacja artystyczna upamiętnia drewniany most istniejący w tym miejscu w getcie warszawskim. Ulica Chłodna ze względu na jej znaczenie komunikacyjne nie została włączona do getta. Niemcy zbudowali nad nią drewniany most, który łączył północną i południową część getta (tzw. małe i duże getto), by ułatwić Żydom pokonanie ruchliwego skrzyżowania ulic. Mieszkańcy getta mogli z mostu zobaczyć „aryjską” część Warszawy. Kładka została oddana do użytku 26 stycznia 1942 r., a zamknięta po zmniejszeniu obszaru getta i wyłączeniu z niego części leżącej na południe od ul. Leszno. Pomnik upamiętniający most został odsłonięty 1 października 2011 r. Na słupach umieszczonych po północnej stronie ul. Chłodnej umieszczono cztery stereoskopy, w których można zobaczyć trójwymiarowe zdjęcia mostu, usłyszeć dźwięki tramwajów, tupot ludzkich stóp i dźwięk śpiewu kantora.

 

15. Kościół rzymsko-katolicki pw. św. Augustyna, ul. Nowolipki 18

 

Charakterystyczny strzelisty neoromański kościół rzymskokatolicki, wybudowany i konsekrowany pod koniec XIX w.,  w listopadzie 1940 r. znalazł się na terenie warszawskiego getta. W momencie likwidacji getta Niemcy w zamkniętym kościele zorganizowali magazyn mienia zrabowanego Żydom, następnie wykorzystywali go jako stajnię. Po zdławieniu powstania w getcie i wyburzeniu zabudowy na terenie getta organizowali masowe egzekucje. Po wybuchu powstania warszawskiego strzelista wieża kościoła pełniła funkcję punktu obserwacyjnego i gniazda karabinu maszynowego. 5 sierpnia 1944 r. podczas szturmu na Gęsiówkę została uszkodzona wystrzałem ze zdobycznej pantery przez żołnierzy Batalionu „Zośka”. Po stłumieniu powstania Niemcy podpalili kościół – spłonęły organy, drzwi, ucierpiała elewacja. Kościół miał być wysadzony w powietrze, ale ocalał jako jeden z zaledwie kilku budynków w rozciągającym się naokoło morzu gruzów. Po wojnie znalazł się w centrum osiedla Muranów, wznoszonego na gruzach getta. W 1959 r. wokół kościoła masowo gromadzili się wierni, którzy dostrzegali na pozłacanej kuli na wieży wizerunek Matki Boskiej – wydarzenia te nazwano „cudem na Nowolipkach”.

 

Śladami Powstania Warszawskiego

16. Muzeum Powstania Warszawskiego, ul. Grzybowska 79 (wejście od strony ul. Przyokopowej)

 

Muzeum powstało w byłej elektrowni zajezdni tramwajowej. Jest jednym z najbardziej popularnych i najliczniej odwiedzanych warszawskich muzeów. Inicjatorem budowy był ówczesny prezydent Warszawy Lech Kaczyński. Zostało udostępnione publiczności w 60. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego 1 sierpnia 2004 r. Jest miejscem prezentującym zarówno historię samego powstania, jak i indywidualne losy jego uczestników. Gromadzi pamiątki po powstaniu i relacje żyjących uczestników w Archiwum Historii Mówionej. Sercem Muzeum jest stalowy monument przechodzący przez wszystkie kondygnacje budynku. Na jego ścianach wyryte jest kalendarium powstania, a słyszalne z wewnątrz brzmienie bijącego serca symbolizuje życie Warszawy w 1944 r. Atrakcją dla zwiedzających jest replika samolotu bombowego Liberator B-24J. Na murze znajdującym się w okalającym budynek muzeum Parku Wolności wyryto ponad 10 tys. nazwisk wojskowych i cywilnych uczestników walk. W jego centralnej części znajduje się dzwon „Monter” upamiętniający postać gen. Antoniego Chruściela „Montera”, dowódcy powstania warszawskiego. Rozbrzmiewa co roku w czasie uroczystości rocznicowych. W muzeum można obejrzeć krótkometrażowy film Miasto ruin (reż. Damian Nenow) przedstawiający zrekonstruowany cyfrowo obraz zburzonej Warszawy wiosną 1945 r., widzianej z pokładu przelatującego samolotu Liberator.

17. Pomnik Małego Powstańca, ul. Podwale

 

Pomnik znajduje się przy murach obronnych w pobliżu Barbakanu. Został wzniesiony wg projektu Jerzego Jarnuszkiewicza dla upamiętnienia harcerzy uczestniczących w powstania warszawskim. Pomnik, wzniesiony dzięki harcerskim składkom, został odsłonięty 1 października 1983 r. przez byłego powstańca doc. dr Jerzego Świderskiego, który w czasie powstania jako 14-letni harcerz był łącznikiem o ps.  „Lubicz” w batalionie  AK „Gustaw” .

 

18. Gmach PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej), ul. Zielna 37

 

W latach międzywojennych gmach PAST-y był jednym z pierwszych wysokościowców ówczesnej Warszawy, należał wówczas do Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej. Podczas II wojny światowej został zajęty przez Niemców jako obiekt strategiczny, ponieważ przez centralę telefoniczną przechodziły wszystkie połączenia telefonicznej z Berlina do władz Generalnego Gubernatorstwa. Zdobycie gmachu było jednym z ważnych celów powstańców. Aż do 20 sierpnia toczyły się o niego zażarte walki. Budynek pozostał w rękach powstańców do dnia kapitulacji powstania. W 2000 r. budynek został przekazany środowiskom kombatanckim, a w 2003 r. na dachu ustawiona została 4-metrowa kotwica – symbol Polski Walczącej.

 

19. Spacer po Woli – śladami rzezi Woli

 

Po wybuchu powstania warszawskiego część warszawskiej dzielnicy Wola została opanowana przez oddziały powstańcze. 5 sierpnia 1944 r. dzielnica została zaatakowana przez Niemców. Grupa pod dowództwem gen. Heinza Reinefartha składała się z oddziałów policyjnych, w tym pułku SS Oskara Dirlewangera złożonego z kryminalistów. Bezpośrednim celem niemieckiego uderzenia było odblokowanie sił odciętych w tzw. dzielnicy rządowej w centrum Warszawy. Zgodnie z rozkazem Himmlera, nakazującym niebranie jeńców i „zniszczenie dziesiątków tysięcy” mieszkańców Warszawy, oddziały niemieckie na zdobytych terenach dokonywały masowych mordów ludności cywilnej. W dniach 5–6 sierpnia w zbiorowych egzekucjach zginęło ok. 38 tys. mieszkańców dzielnicy. Po zajęciu Woli liczba masowych egzekucji zmniejszyła się. Zbiorowych mordów dokonywano także w innych częściach miasta, zwłaszcza w Śródmieściu i na Starym Mieście. W celu zatarcia śladów w sierpniu i wrześniu ciała zamordowanych zostały spalone.

 

Na podstawie dodatku do numeru 7-8/2014 miesięcznika „Pamieć.pl” opracowanego przez Rafała Pekałę i Piotra Wiejaka – http://pamiec.pl/pa/biblioteka-cyfrowa/dodatki-do-miesiecznika/14089,WOLA-PAMIECI-1944.html?search=3674

 

Pomnik Ofiar Rzezi Woli, skwer w rozwidleniu Al. Solidarności i ul. Leszno

Pomnik został odsłonięty 27 listopada 2004 r., jego autorem jest rzeźbiarz Ryszard Stryjecki. Tu co roku 5 sierpnia odbywają się uroczystości upamiętniające ludność cywilną Warszawy zamordowaną w czasie powstania warszawskiego.

Karolkowa 49 – kościół św. Klemensa i klasztor oo. Redemptorystów

Na znajdującym się obok Placu Męczenników Warszawskiej Woli stoi krzyż, a na murze znajdują się tablice upamiętniające zamordowanych mieszkańców Woli w pierwszych dniach sierpnia 1944 r.: ludność cywilną, tramwajarzy i harcerzy Hufca Wola, zamordowanych przez Niemców 5 sierpnia wraz z personelem szpitala przy ul. Wolskiej 18. Na kościele znajduje się tablica upamiętniająca rozstrzelanie około 30 księży rzymskokatolickich.

Róg ul. Wolskiej i Młynarskiej

Tu znajdowała się powstańcza barykada zbudowana głównie z przewróconych wozów tramwajowych, szyn, płyt betonowych. Jej obrona trwała blisko 100 godzin. Po drugiej stronie skrzyżowania ul. Wolskiej i ul. Młynarskiej stoi głaz z tablicą z brązu upamiętniający poległych żołnierzy III Obwodu AK i wymordowaną ludność.

Młynarska 2
– zajezdnia tramwajowa

W pierwszych dniach sierpnia zajezdnia tramwajowa była ważnym punktem oporu powstańców. Na skrzyżowaniu ul. Wolskiej z ul. Młynarską i w pobliskich ogrodach na początku sierpnia 1944 r. Niemcy rozstrzelali około tysiąca cywilów. Na terenie zajezdni znajduje się tablica upamiętniająca śmierć 10 tramwajarzy w 1943 r. i tysiąca zamordowanych 5 sierpnia 1944 r.

Wolska 30, Szpital Zakaźny św. Stanisława

Jedyny szpital wolski, który został oszczędzony przez Niemców. Po 5 sierpnia założono tu niemiecki punkt sanitarny. Do zakończenia walk pełnił funkcję kwatery sztabu brygady Dirlewangera. Na budynku szpitala znajduje się tablica upamiętniająca wydarzenia z 5 sierpnia 1944 r. Na podwórzu szpitalnym Niemcy powiesili dwóch schwytanych powstańców, co również upamiętnia tablica znajdująca się na dziedzińcu szpitala.

Wolska 41

Na pozostałościach muru dawnej fabryki Franaszka, produkującej tapety i serwetki papierowe, znajduje się tablica upamiętniająca rozstrzelanie przez Niemców 5 sierpnia 1944 r. około tysiąca Polaków. Po zburzeniu fabryki i wybudowaniu nowych zakładów Foton pozostawiono pamiątkowy fragment muru.

Wolska 40 – Pałacyk Michlera (Michla)


Pałacyk Michlera to nieistniejący już dzisiaj jednopiętrowy budynek zbudowany na przełomie XIX i XX w. Podczas powstania warszawskiego był to teren zażartych walk obronnych Batalionu „Parasol”. Tu powstała jedna z najbardziej znanych piosenek powstańczych Józefa Szczepańskiego ps. „Ziutek” pt. Pałacyk Michla. W 2007 r. w miejscu, w którym stał budynek, odsłonięto pomnik obrońców Pałacyku Michla.

Wolska 55, skrzyżowanie ul. Wolskiej z ul. Płocką

Znajduje się tu pomnik upamiętniający miejsce masowych egzekucji (ponad 6 tys. osób) na terenie fabryki Ursus. 5 sierpnia Niemcy rozstrzelali mieszkańców ul. Działdowskiej, ul. Płockiej, ul. Sokołowskiej, ul. Staszica, ul. Wolskiej, ul. Wawelberga i ul. Skierniewickiej. Wśród rozstrzelanych było troje dzieci mieszkanki Woli, Wandy Lurie (trzyletni Leszek, sześcioletnia Ludmiła oraz jedenastoletni Wiesio). 20 sierpnia 1944 r. Wanda Lurie urodziła syna Mścisława.

Płocka 25

Znajduje się tu  tablica upamiętniająca rozstrzelanie 300 osób. Ulica Płocka była rejonem wielu morderstw dokonanych na nieustalonej liczbie kobiet wyciągniętych z piwnic domu przy ul. Płockiej 28, ponad 50 osób na podwórzach domów przy ul. Płockiej 30, 34 i 44. Mieszkańcom kazano stawać twarzą do muru z podniesionymi rękami i mordowano ich, strzelając seriami.

Płocka 26 – Szpital Wolski
 (dziś Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc)

Część osób, głównie ciężko chorych, Niemcy rozstrzelali na miejscu, resztę poprowadzili na miejsce egzekucji przy ul. Górczewskiej. Przy szpitalu od ul. Górczewskiej znajduje się pomnik pamięci pracowników i chorych zamordowanych 5 sierpnia 1944 r. Pod tym pomnikiem i w miejscu egzekucji co roku tego dnia pracownicy szpitala składają hołd i kwiaty pomordowanym.

Miejsca pamięci na styku ul. Górczewskiej
i Al. Prymasa Tysiąclecia upamiętniają
 miejsca największych zbrodni na mieszkańcach Woli. 5 sierpnia 1944 r. Niemcy dokonali egzekucji 12 tys. cywilów i pracowników Szpitala Wolskiego. W 2012 r. przy ul. Górczewskiej stanął nowy krzyż w hołdzie mieszkańcom Woli pomordowanym w czasie powstania warszawskiego. Po drugiej stronie ul. Górczewskiej – gdzie obecnie są parking i budynki biurowe – również miały miejsce masowe mordy.

Wolska 76
– kościół św. Wojciecha

W pierwszych dniach powstania warszawskiego powstał tu obóz przejściowy dla ludności cywilnej. W kościele gromadzono mieszkańców Woli, którzy oczekiwali na transport do obozu przejściowego w Pruszkowie. W pobliżu świątyni Niemcy zamordowali ponad 400 Polaków. Egzekucje przeprowadzano na placyku przed kościołem lub na przykościelnym cmentarzu. Ofiary zostały upamiętnione tablicą umieszczoną na ścianie frontowej kościoła, w środku znajduje się Kaplica Pamięci Narodowej. Wewnątrz kościoła w nawie bocznej jest witraż poświęcony mieszkańcom Warszawy wypędzonym do obozu przejściowego w Pruszkowie i tablica ku czci żołnierzy III obwodu AK „Waligóra”.

Wolska 83 – dawna fabryka Kirchmayera vis-à-vis kościoła

Znajdujący się w tym miejscu monument upamiętnia ok. 2 tys. osób rozstrzelanych 6 sierpnia 1944 r., w tym 30 redemptorystów i ok. 50 pochodzących z różnych krajów Żydów z Gęsiówki. Pomnik Marka Modernau przedstawia postać zakonnika wtopioną w biały krzyż.

Wolska 85

Stalowy krzyż i granitowa tablica upamiętniają śmierć wielu mieszkańców okolicznych domów.

Wolska 102/104

Znajduje się tu pomnik upamiętniający śmierć 2,5 tys. mieszkańców okolicznych domów, zamordowanych w pierwszych dniach sierpnia 1944 r.

Wolska 122/124 – skwer w Parku im. Edwarda Szymańskiego

W okresie powstania warszawskiego w tym miejscu znajdowała się kuźnia, na jej placu doszło do masowych mordów dokonywanych przez Niemców 5 i 8 sierpnia 1944 r. na ludności cywilnej zamieszkującej okoliczne domy przy ul. Wolskiej i ul. Elekcyjnej. Obelisk upamiętnia ok. 4 tys. ofiar tych wydarzeń.

Park im. gen. Józefa Sowińskiego

Miejsce masowych egzekucji. 5 sierpnia rozstrzelano tam ponad 1500 osób, mieszkańców ul. Wolskiej, ul. Elekcyjnej, ul. Ordona. Wśród zamordowanych było wiele rodzin z małymi dziećmi.

Wolska 138/140
– Cmentarz Prawosławny na Woli


W cerkwi św. Jana Klimaka już w pierwszych dniach powstania szukało schronienia wielu mieszkańców Woli. Dużą ich część, m.in. proboszcza Teofana Protosiewicza oraz ok. 100 dzieci i członków personelu z pobliskiego prawosławnego sierocińca, zamordowali Niemcy na terenie Cmentarza Wolskiego.

Róg ul. Wolskiej i ul. Redutowej

Znajduje się tu Obelisk RAF-u upamiętniający lotników samolotu Halifax MK II-JN 926 „0 148” Dywizjonu Brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych, który został zestrzelony 15 sierpnia 1944 r., niosąc pomoc walczącej Warszawie.

 

20. Cmentarz Powstańców Warszawy oraz Pomnik Polegli Niepokonani, ul. Wolska 174

 

Po wojnie w 1945 r. przy Cmentarzu Wolskim założono cmentarz Powstańców Warszawy. W 177 mogiłach spoczywają szczątki ok. 40 tys. ekshumowanych powstańców i cywili, a w mauzoleum pochowano 12 ton prochów około 50 tys. ludzi zamordowanych i spalonych na Woli i w innych częściach Warszawy. Na cmentarzu znajdują się również kwatery żołnierzy polskich poległych w 1939 r., ofiar „Pawiaka” oraz Żydów rozstrzeliwanych w latach 1940–1943 na stadionie „Skry” przy ul. Okopowej obok Cmentarza Żydowskiego. W parku im. Powstańców Warszawy znajduje się pomnik Polegli Niepokonani upamiętniający poległych i zamordowanych w czasie powstania warszawskiego.

 

21. Pomnik Powstania Warszawskiego, pl. Krasińskich

 

Pomnik upamiętniający warszawskich powstańców został odsłonięty w 45. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego, 1 sierpnia 1989 r. na pl. Krasińskich. Powstał w pobliżu wejścia do kanałów, którymi ewakuowali się powstańcy po upadku Starego Miasta, w miejscu, gdzie toczyły się ciężkie walki. Pomnik powstał ze składek społecznych według projektu autorstwa Wincentego Kućmy; w momencie odsłaniania wzbudzał kontrowersje. Pomnik w realistycznej formie ukazuje powstańczy zryw (powstańcy wybiegający spod ogromnej płyty) i epilog powstania (powstańcy schodzący do kanałów). Pomnik powstał dopiero w 1989 r., ponieważ władze PRL-u ze względów ideologicznych długo nie wyrażały zgody na upamiętnienia powstania warszawskiego. W 1956 r. władze wyraziły jedynie zgodę na powstanie pomnika oddającego hołd ogólnikowo rozumianym Bohaterom Warszawy 1939–1945 (warszawska Nike), który odsłonięto na pl. Teatralnym (obecnie pomnik Nike znajdującym się w pobliżu tunelu trasy W-Z). Pomnikiem tym wielu warszawiaków było rozczarowanych. Dopiero w okresie działania legalnej „Solidarności” powstał Społeczny Honorowy Komitet Budowy Ponika Powstania Warszawskiego, który ogłosił konkurs na jego projekt. Prace wstrzymało wprowadzenie stanu wojennego.

 

22. Prawobrzeżna Warszawa – tymczasowa stolica systemu władzy

 

W lewobrzeżnej Warszawie trwały jeszcze walki, gdy do prawobrzeżnej, zajętej przez Amię Czerwoną we wrześniu 1944 r., przeniosły się komunistyczne władze „Polski Lubelskiej”, organizując tu tymczasową stolicę. W listopadzie 2011 r. zdemontowano pomnik Braterstwa Broni, stojący na pl. Wileńskim (nazywany przez warszawiaków pomnikiem „czterech śpiących”), oddający hołd Armii Radzieckiej. Był to pierwszy pomnik odsłonięty w powojennej Warszawie. Odsłonięcia pomnika dokonał Bolesław Bierut w listopadzie 1945 r. Bierut został wyznaczony przez Stalina na przywódcę podporządkowanej Związkowi Radzieckiemu Polski. W promieniu kilkuset metrów od pomnika do połowy 1945 r. miały swoje siedziby władze komunistycznej Polski: Krajowa Rada Narodowa, Rząd Tymczasowy i następnie Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej oraz nadzorująca polskie władze ambasada ZSRR. W pobliżu funkcjonowało wiele instytucji aparatu represji totalitarnego państwa. Dziś przypominają o tym nie tylko pamiątkowe tablice na murach, lecz także zachowane w piwnicach wyryte przez więźniów inskrypcje. Pomnik Braterstwa Broni był więc przede wszystkim symbolem zdobycia przez Stalina władzy nad Polską. Proponowany spacer wiedzie po miejscach funkcjonowania instytucji aparatu terroru.

Targowa 74

To gmach dyrekcji PKP. W 1945 r. pełnił funkcje siedziby komunistycznych władz – Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej i Krajowej Rady Narodowej. Pierwsza siedziba warszawskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.

Cyryla i Metodego 4

W tym miejscu znajdowała się siedziba Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.

Jagiellońska 38 (liceum im. Władysława IV)

W części budynku ówczesnego gimnazjum znajdował się Trybunał Wojenny Armii Czerwonej. W piwnicach znajdowały się cele aresztu, a na szkolnym boisku urządzono podręczny areszt.

Sierakowskiego 9

Siedziba placówki NKWD, następnie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (w 1945 r.), a po przeniesieniu go na ul. Koszykową – Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie.

Strzelecka 8, Kwatera Głowna NKWD w Polsce w latach 1944–1945

Zwożono tu setki aresztowanych żołnierzy podziemia niepodległościowego, przesłuchiwano ich i przetrzymywano w zamienionych na areszt piwnicach. W 1945 r. budynek przejął Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, który wykorzystywał go jako areszt podręczny.

11 listopada 68

Tu mieściła się siedziba sowieckiego trybunału wojskowego wydającego wyroki w trybie doraźnym.

11 listopada 66

W budynku mieścił się areszt śledczy sowieckiego aparatu bezpieczeństwa. Przesłuchiwano tu aresztowanych żołnierzy podziemia niepodległościowego i przetrzymywano w areszcie. Po przesłuchaniach w zależności od wagi sprawy byli przewożeni do głównej siedziby NKWD (przy ul. Strzeleckiej) lub do więzienia nazywanego Toledo.

Namysłowska 6, 6a i 6 c 

W latach 1944–1956 działało na tym terenie więzienie karno-śledcze, tzw. Toledo, słynące z wyjątkowo brutalnych przesłuchań – wielu więźniów ich nie przeżyło. W 2001 r. przy ul. Namysłowskiej 6 został odsłonięty Pomnik ku Czci Pomordowanych w Praskich Więzieniach w latach 1944–1956.

 

23. Kwatera Ł – Kwatera na Łączce, Cmentarz Wojskowy

 

Jest to nazwa miejsca, które w latach 1945–1956 znajdowało się przy murze cmentarnym Cmentarza Wojskowego na Powązkach. Od 1948 r. było miejscem tajnych pochówków zamordowanych w więzieniu mokotowskim. Wczasach PRL urządzono tam kompostownię, śmietnik, a w 1964 r. włączono w skład cmentarza. Rodziny zamordowanych pielęgnowały pamięć o nich, po 1956 r. składając w tym miejscu kwiaty i zapalając znicze. Po wprowadzeniu stanu wojennego teren przeznaczono na nowe groby. Już w wolnej Polsce we wrześniu 2015 r. odsłonięto Panteon – Mauzoleum Wyklętych – Niezłomnych, projekt rzeźbiarza Jana Kuki i architekta Michała Dąbka z Krakowa. W latach 2012–2017 Instytut Pamięci Narodowej prowadził tutaj prace ekshumacyjne pod nazwą „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956 na terenie «Łączki»”. Wyniki tych prac pozwalają ocenić, że zostało tu pochowanych do 300 osób.

 

24. Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL w Warszawie, ul. Rakowiecka 37

 

Dawne więzienie karne zostało wybudowane przez władze carskie w latach 1902–1904. W czasie drugiej wojny światowej służyło okupantowi niemieckiemu, a po zakończeniu wojny służyło komunistycznemu aparatowi bezpieczeństwa, było miejscem straceń więźniów politycznych chowanych następnie na cmentarzach na Służewie i kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na Powązkach. Po 1956 r. w więzieniu przetrzymywano wielu opozycjonistów. W 2016 r. Ministerstwo Sprawiedliwości ogłosiło, że funkcjonujący w więzieniu areszt śledczy zostanie zamknięty. Rozpoczęło działalność Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL, które ma zostać udostępnione do zwiedzania w 2019 r. Od maja 2016 r. grupy zorganizowane liczące co najmniej 8 osób mogą już zwiedzać historyczną część Aresztu Śledczego.