WPROWADZENIE HISTORYCZNE 1939-1945

Brytyjski premier David Lloyd George 11 listopada 1918 r. powiedział: „Dziś o 11 rano skończyła się wojna, najokrutniejsza, najstraszniejsza z wojen, jakich doświadczyła ludzkość. Mam nadzieję, iż wolno nam powiedzieć, że tego historycznego poranka skończyła się też epoka wojen”. Wtedy zmagania lat 1914–1918 nazywano Wielką Wojną, nie nadając jej jeszcze numeru. Wystarczyły niewiele ponad dwie dekady, aby – także wskutek nietrafnych decyzji podjętych na konferencji paryskiej kończącej I wojnę światową – rozpoczęła się wojna jeszcze straszniejsza.

Lata 30. XX wieku to w historii Europy okres przybierania na sile totalitaryzmów – niemieckiego nazizmu i radzieckiego komunizmu. Rewolucja październikowa 1917 r. doprowadziła w rezultacie do przejęcia dyktatorskiej władzy w Rosji przez partię bolszewicką, a później Józefa Stalina. Z kolei w Niemczech niezadowolenie społeczne pozwoliło wygrać wybory parlamentarne narodowosocjalistycznej NSDAP, a jej przywódcę Adolfa Hitlera uczyniło najpierw kanclerzem Rzeszy, a następnie jej wodzem, czyli Führerem. Choć pozornie przeciwstawne ideologicznie, oba reżimy szybko nawiązały współpracę, także militarną. Jej rezultatem był pakt o nieagresji podpisany przez ministrów spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa 23 sierpnia 1939 r. Zawierał on tajny protokół, w którym III Rzesza i ZSRR ustalały podział terytoriów w Europie Wschodniej, w tym rozbiór Polski. Wstępem do wojny były wcześniejsze działania Adolfa Hitlera: remilitaryzacja Nadrenii, Anschluss (przyłączenie) Austrii do Niemiec, zajęcie należącego do Czechosłowacji rejonu Sudetów, odebranie Litwie Kłajpedy, a wreszcie zajęcie Czechosłowacji i utworzenie tam zależnego od Rzeszy Protektoratu Czech i Moraw oraz faszystowskiego państwa słowackiego. Mocarstwa zachodnie nie potrafiły powstrzymać ekspansji Hitlera. Łudziły się, że ustępstwa uchronią Europę przed wojną. Kolejne żądania Hitler skierował pod adresem Polski, od której domagał się oddania tzw. korytarza (przeprowadzenia przez Pomorze eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej z Niemiec do Prus Wschodnich). Ustami szefa polskiego MSZ Józefa Becka Polacy odrzucili ultimatum. Realizacja planu Hitlera i Stalina rozpoczęła się 1 września 1939 r., kiedy niemiecki Wehrmacht uderzył na Rzeczpospolitą, rozpoczynając II wojnę światową. Niemcy miały ogromną przewagę militarną, szczególnie w czołgach i samolotach. Zastosowanie doktryny Blitzkriegu (wojny błyskawicznej polegającej na szybkich atakach wojsk pancernych i zmotoryzowanych), zaskoczenie i jednoczesny atak z kilku stron sprawiły, że wojna graniczna została przegrana w ciągu kilku dni.

Jedna z pierwszych ważnych bitew rozegrała się pod Mławą. Nacierające na Warszawę od północy z terenu Prus Wschodnich oddziały Wehrmachtu zatrzymali żołnierze Armii „Modlin” na niedokończonej wprawdzie, ale też niewykrytej wcześniej przez niemiecki wywiad linii umocnień i bunkrów. Po trzech dniach oporu 4 września wojsko polskie wycofało się do Modlina. Załoga twierdzy skapitulowała dopiero 29 września.

Pierwsze oddziały niemieckie pojawiły się w okolicy Warszawy już 8 września. W ciągu następnego tygodnia miasto zostało całkowicie otoczone. Już 6 września prezydent Stefan Starzyński powołał cywilną obronę Warszawy (odmówił ewakuacji), została także utworzona Armia „Warszawa”. Od 1 września trwały bombardowania miasta, od tej pory dołączył do nich ostrzał artyleryjski. Szczególnie brutalny był nalot dywanowy 25 września, w którym od bomb Luftwaffe zginęło ok. 10 tys. mieszkańców, a 35 tys. zostało rannych. Zniszczonych zostało ponad 12% budynków. Dnia 28 września Warszawa skapitulowała, a 5 października 1939 r. w Alejach Ujazdowskich odbyła się zwycięska defilada z udziałem Adolfa Hitlera. Powstały już wówczas ruch oporu przygotował zamach na Führera, jednak bomba umieszczona na trasie jego przejazdu nie wybuchła. Władze niemieckie wcieliły do Rzeszy część ziem północno-zachodniej Polski, z reszty zaś utworzyły Generalne Gubernatorstwo, którego stolicą został Kraków. Jednak to w Warszawie powstało centrum konspiracji. Dnia 27 września utworzono Służbę Zwycięstwu Polski, na czele której stanął gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. 13 listopada 1939 r. z rozkazu Naczelnego Wodza została ona rozwiązana, a w jej miejscu powstał Związek Walki Zbrojnej, którego komendantem głównym został gen. Kazimierz Sosnkowski, kierujący ZWZ z Paryża. Po klęsce Francji dowódcą został przebywający w Warszawie gen. Stefan Rowecki „Grot”. W 1941 r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową.

Na okupowanych ziemiach Niemcy wprowadzili terror. Szczególnie zależało im na unicestwieniu elit narodu polskiego. To właśnie było celem akcji AB (Außerordentliche Befriedungsaktion – Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna). Od maja do lipca 1940 r. Niemcy zamordowali ok. 3,5 tys. polskich inteligentów, działaczy społecznych i politycznych, urzędników, nauczycieli i księży. Najwięcej ofiar akcja AB pochłonęła w dystrykcie warszawskim. Na miejsce straceń Niemcy wybrali podwarszawskie Palmiry, gdzie w masowych egzekucjach rozstrzelali i zakopali w masowych grobach ponad 1700 osób, w tym wybitnych i znanych Polaków, m.in. marszałka sejmu Macieja Rataja czy olimpijczyka Janusza Kusocińskiego. Brutalny terror dotykał także przypadkowe osoby, m.in. w Wawrze pod Warszawą w grudniu 1939 r. Niemcy przeprowadzili egzekucję 107 osób w ramach odwetu za śmierć dwóch niemieckich żołnierzy zabitych przez lokalnych kryminalistów. W każdej chwili można było zostać zatrzymanym podczas tzw. łapanki ulicznej. Schwytani byli następnie wysyłani na przymusowe roboty do Rzeszy, do więzienia lub obozu koncentracyjnego, a niekiedy rozstrzeliwani w ramach odpowiedzialności zbiorowej. W jednej z takich akcji pozwolił się złapać rtm. Witold Pilecki. W Warszawie za represje odpowiadał Franz Kutschera, który od 1943 r. pełnił w dystrykcie warszawskim funkcję szefa policji i SS. W ciągu niespełna czterech miesięcy z jego rozkazu w ulicznych egzekucjach zabito ponad 1700 osób, a kolejne prawie 3 tys. w ruinach getta. 1 lutego 1944 r. żołnierze AK zabili Kutscherę w zamachu.

Jeszcze bardziej dramatyczna była sytuacja Żydów. 16 listopada 1940 r. w Warszawie odizolowano od reszty miasta największą w okupowanej Europie dzielnicę żydowską. Objęła część Starego Miasta, Śródmieścia, Muranowa i Woli – łącznie ponad 3 km². W momencie zamknięcia znajdowało się tam ok. 395 tys., a w kulminacyjnym momencie w kwietniu 1941 r. – ponad 450 tys. Żydów zwiezionych tu także spoza Warszawy. Ludzie umierali na ulicach – z głodu, chorób, zimna, a także zabijani przez Niemców. Śmiercią karano próby ucieczki na „stronę aryjską”.

Podobnie wyglądała sytuacja w innych gettach, które Niemcy utworzyli w większości miast Mazowsza. Drugie co do wielkości na ziemiach polskich – po warszawskim – powstało w Otwocku. Zamknięte dzielnice żydowskie były jednak tylko etapem przejściowym na drodze prowadzącej Żydów do Zagłady. Tych, którzy przetrwali, Niemcy wywozili do obozów śmierci. W Generalnym Gubernatorstwie największy ośrodek zagłady powstał obok istniejącego od 1941 r. karnego obozu pracy w Treblince, wsi położonej ok. 100 km na północny wschód od Warszawy. Był to zarazem drugi pod względem wielkości obóz zagłady w Europie, po Auschwitz-Birkenau. Od czasu pierwszego transportu w lipcu 1942 r. do likwidacji obozu w listopadzie 1943 r. zamordowano w Treblince blisko 900 tys. Żydów, z czego ok. 760 tys. pochodziło z terenów polskich, w tym głównie z dystryktów warszawskiego i radomskiego.

22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli akcję likwidacyjną w getcie warszawskim − z Umschlagplatzu codziennie odjeżdżały pociągi towarowe wyładowane mieszkańcami getta. Ich stacją docelową była właśnie Treblinka. Do września 1942 r. z Warszawy wywieziono ok. 300 tys. Żydów. W getcie pozostało ok. 70 tys. ludzi. W obliczu kolejnej akcji podjętej przez Niemców na początku 1943 r. żydowskie podziemie rozpoczęło walkę – 19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie w getcie. Żydowscy powstańcy mimo bohaterskiej postawy nie mieli szans. Zaledwie 1–1,5 tys. słabo uzbrojonych bojowników nie mogło skutecznie przeciwstawić się ponad 2 tys. świetnie uzbrojonych i wyszkolonych żołnierzy niemieckich. Z kolei niegotowe do otwartej walki polskie podziemie pomogło Żydom tylko w ograniczonym zakresie. Jednym z ostatnich akordów walk w getcie była samobójcza śmierć przywódcy żydowskiego powstania Mordechaja Anielewicza w bunkrze przy ul. Miłej. Getto zostało zrównane z ziemią, a jego ruiny posłużyły później Niemcom za miejsce egzekucji.

Na początku 1944 r. Armia Czerwona przekroczyła przedwojenne granice Rzeczypospolitej. Armia Krajowa rozpoczęła akcję „Burza”, polegającą na ujawnianiu się i włączaniu do walki z Niemcami na kolejnych obszarach w miarę posuwania się frontu. Jej militarnym celem było wsparcie wojsk radzieckich i Armii Polskiej gen. Berlinga, natomiast celem politycznym – podkreślenie istnienia prawowitych władz Polskiego Państwa Podziemnego i regularnego wojska (AK). Mimo początkowej współpracy wkrótce nastąpiły aresztowania ujawniających się struktur przez NKWD. Dowództwo AK postanowiło jednak kontynuować akcję. Jej ważnym elementem było wywołanie powstania w Warszawie. Na wieść o pojawieniu się na przedmieściach prawobrzeżnej Warszawy oddziałów radzieckich z rozkazu komendanta głównego AK gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17 (godzina „W”) rozpoczęło się powstanie warszawskie. Do walki ruszyć miało ok. 50 tys. żołnierzy AK oraz niespełna 2 tys. z innych formacji. Wielu powstańców nie zdołało jednak dotrzeć na czas do swoich oddziałów, przez co wiele z nich nie osiągnęło pełnej liczebności. Powstańcom nie udało się opanować całego miasta. Powstanie miało trwać kilka dni – przeszkodzić Niemcom w ewakuacji i wesprzeć działania Sowietów. Dowództwo AK liczyło na to, że uda się wyzwolić stolicę, a następnie wystąpić wobec wkraczającej Armii Czerwonej w roli legalnie funkcjonujących władz polskich. Z rozkazu Stalina ofensywa radziecka jednak stanęła. Wprawdzie toczyły się walki na innych odcinkach frontu, m.in. 1 sierpnia Armia Czerwona przekroczyła Wisłę w rejonie Magnuszewa i w dniach 9−16 sierpnia stoczyła wraz z polską 1 Brygadą Pancerną im. Bohaterów Westerplatte zwycięską bitwę pod Studziankami, ale Sowieci nie wsparli walczącego miasta, a nawet przeszkadzali aliantom zachodnim w akcji zrzutów lotniczych (nie pozwolili na lądowanie samolotów transportowych). Dopiero 16 września Stalin zezwolił żołnierzom 1 Armii WP (berlingowcom) na desant przez Wisłę. Nie zapewnił jednak odpowiedniego wsparcia i po kilku dniach całą operację przerwano. 3 października wobec trudnej sytuacji, braku amunicji, żywności i wody dowództwo AK podpisało kapitulację. Część powstańców trafiła do niewoli, część wyszła wraz z ludnością cywilną. Dla wyrzuconych z miasta mieszkańców Niemcy zorganizowali już w sierpniu obóz przejściowy w Pruszkowie (Durchgangslager 121), przez który łącznie przewinęło się ok. 400 tys. ludzi. Stamtąd warszawiacy byli wywożeni na roboty do Rzeszy bądź do obozów koncentracyjnych. W obozie zmarło lub zostało zamordowanych kilka tysięcy osób. W samym powstaniu zginęło ok. 16 tys. żołnierzy i od 150 tys. do 200 tys. cywili. Podczas walk powstańczych i późniejszych działań Niemców, którzy zaczęli metodycznie burzyć miasto, zniszczeniu uległo ok. 30% zabudowy. Łącznie podczas wojny legło w gruzach 85% budynków lewobrzeżnej Warszawy.

Armia Czerwona wkroczyła (później propaganda komunistyczna nazwie to wydarzenie „wyzwoleniem”) do zrujnowanej i opuszczonej Warszawy 17 stycznia 1945 r. Dwa dni później została rozwiązana Armia Krajowa. Działalności podziemnej jednak nie zaniechano, kontynuowała ją głęboko zakonspirowana, kadrowa organizacja „Nie”. Na jej czele stał gen. August Emil Fieldorf „Nil”, a po jego przypadkowym aresztowaniu przez Sowietów w marcu – gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”. Rezultaty konferencji w Jałcie (4–11 lutego 1945 r.) nie pozostawiały wątpliwości, że Polska znajdzie się w strefie wpływów ZSRR. 1 marca 1945 r. podporządkowany Stalinowi rząd tymczasowy przeniósł się z Lublina do Warszawy. Dlatego przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zdecydowali się przyjąć od Sowietów zaproszenie na rozmowy w celu normalizacji stosunków z ZSRR i polskimi komunistami. Spotkanie w willi w Pruszkowie 27 marca 1945 r. okazało się pułapką – 16 przywódców podziemia zostało aresztowanych przez NKWD i uprowadzonych do Moskwy, gdzie w sfingowanym i bezprawnym procesie dostali wyroki skazujące. Część ze skazanych zmarła w więzieniu (m.in. Leopold Okulicki) – prawdopodobnie zostali zamordowani.

Dnia 7 maja 1945 r. gen. Władysław Anders (pełniący obowiązki Naczelnego Wodza) powołał Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj. Zadaniem komórki kierowanej przez płk. Jana Rzepeckiego było stworzenie antykomunistycznego podziemia. W tym celu starano się utrzymać strukturę organizacyjną AK i nawoływano byłych żołnierzy Armii Krajowej, aby się nie ujawniali przed władzą komunistyczną. Cofnięcie uznania dla rządu polskiego w Londynie przez mocarstwa zachodnie podważyło sens tych działań. W związku z tym 6 sierpnia 1945 r. delegaturę rozwiązano. W jej miejsce zaś utworzono konspiracyjne Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Organizacyjnie była to kontynuacja Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj (płk. Rzepecki pozostał jej dowódcą), ale WiN swoje cele (odsunięcie komunistów od władzy i wyrzucenie Sowietów z Polski) chciał realizować drogą polityczną, choć nie odrzucał całkowicie walki zbrojnej w razie konieczności. WiN został dość szybko zdekonspirowany przez agentów UB – kolejne kierownictwa były aresztowane, a od 1948 r. zrzeszenie pozostawało pod niemal całkowitą kontrolą agentów komunistycznej bezpieki. Pokazowe procesy zarządu i członków WiN były dla komunistów okazją do akcji propagandowych. Oznaczało to praktycznie koniec działalności Polskiego Państwa Podziemnego. Walkę z Sowietami i narzuconą władzą komunistyczną toczyły jedynie rozproszone oddziały partyzanckie.

KALENDARIUM

1933-1938

30 stycznia 1933 prezydent Niemiec Paul von Hindenburg powołał na urząd kanclerza Adolfa Hitlera, co zapoczątkowało proces likwidowania demokratycznych rządów i instytucji Republiki Weimarskiej i przekształcania państwa w Trzecią Rzeszę Niemiecką

26 stycznia 1934 ambasador RP w Berlinie Józef Lipski i minister spraw zagranicznych Niemiec Konstantin von Neurath podpisali polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy

5 maja 1934 w Moskwie przedłużono zawarty w 1932 r. polsko-radziecki pakt o nieagresji

15 września 1935 uchwalono ustawy norymberskie; dotyczyły one m.in. obywatelstwa Rzeszy oraz „ochrony krwi niemieckiej”; odbierały Żydom prawo do obywatelstwa niemieckiego, w tym prawa wyborcze, i usuwały ich z urzędów publicznych; w ustawach norymberskich szczegółowo zdefiniowano, kogo należy uznawać za Żyda, kogo za tzw. mieszańca (mischlinga), a kogo za Aryjczyka; ustawy stały się ukoronowaniem oficjalnego podziału społeczeństwa niemieckiego według zasady „wartości krwi”

12 marca 1938 na rozkaz Hitlera wojska niemieckie zajęły Austrię, którą przyłączono do Rzeszy Niemieckiej jako prowincję Ostmark (Marchię Wschodnią)

29–30 września 1938 na konferencji w Monachium przywódcy Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch, chcąc uniknąć konfliktu zbrojnego, zadecydowali o oddaniu Rzeszy Kraju Sudetów leżącego w granicach Czechosłowacji; decyzję tę podjęto bez udziału władz czechosłowackich; na mocy postanowień konferencji Rzesza otrzymała także litewską Kłajpedę, a Włochy anektowały Albanię

2 października 1938 wykorzystując osłabienie Czechosłowacji w wyniku układu monachijskiego, Polska zajęła Zaolzie oraz część Spiszu i Orawy; terytoria te w 1920 r. zostały włączone do Czechosłowacji, mimo że w większości zamieszkiwali je Polacy

1939

16 marca pod pretekstem obrony ludności słowackiej i ukraińskiej wojska niemieckie wkroczyły do Czechosłowacji; utworzony został zależny od Rzeszy Protektorat Czech i Moraw oraz niepodległa Republika Słowacka

31 marca premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain udzielił Polsce jednostronnych gwarancji pomocy militarnej w razie napaści III Rzeszy; 6 kwietnia 1939 r., podczas wizyty w Londynie ministra spraw zagranicznych RP Józefa Becka, zmieniono je na zobowiązania dwustronne; po agresji III Rzeszy na Polskę we wrześniu 1939 r. Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę, ale nie podjęła przeciwko nim działań militarnych

11 kwietnia Adolf Hitler wydał polecenie przygotowania planu niemieckiej agresji na Polskę o kryptonimie „Fall Weiss”; jego podstawą była doktryna wojny błyskawicznej (Blitzkrieg) i uderzenie na Rzeczpospolitą bez wypowiedzenia wojny równocześnie z północy, zachodu i południa

28 kwietnia Adolf Hitler wypowiedział polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy z 1934 r. na wieść o udzieleniu Polsce przez Wielką Brytanię i Francję gwarancji pomocy wojskowej

5 maja minister spraw zagranicznych RP Józef Beck wygłosił w sejmie przemówienie, w którym odrzucił żądania Niemiec dotyczące włączenia Gdańska do III Rzeszy i przeprowadzenia przez terytorium Polski eksterytorialnych linii komunikacyjnych łączących Prusy Wschodnie z zachodnią częścią państwa niemieckiego; oświadczenie Becka spotkało się z całkowitym poparciem społeczeństwa polskiego

23 sierpnia ministrowie spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow i III Rzeszy Joachim von Ribbentrop podpisali w Moskwie pakt o nieagresji. Umowa zawierała tajny protokół, w którym Niemcy i ZSRR dokonały podziału stref wpływów w Europie Wschodniej, w tym także terytorium Polski

24 sierpnia prezydent Ignacy Mościcki ogłosił w Polsce powszechną mobilizację, która miała się rozpocząć 31 sierpnia

25 sierpnia do gdańskiego portu wpłynął niemiecki pancernik „Schleswig-Holstein”

31 sierpnia Niemcy sfingowali napad na niemiecką radiostację w Gliwicach i oskarżyli Polskę o rzekomą agresję na Niemcy, co było pretekstem do rozpoczęcia II wojny światowej

1 września o godzinie 4.35 na Wieluń spadły pierwsze bomby, a o 4.40 pancernik „Schleswig-Holstein” rozpoczął ostrzał Westerplatte – rozpoczęła się II wojna światowa

3 września powołano dowództwo obrony Warszawy, na czele którego stanął gen. bryg. Walerian Czuma; w krótkim czasie udało mu się zgromadzić około 70 tys. oficerów i żołnierzy

3 września Francja i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę III Rzeszy, jednak nie podjęły działań militarnych na Zachodzie – rozpoczęła się tzw. dziwna wojna

4 września początek ewakuacja centralnych instytucji państwowych z Warszawy do Lublina, równocześnie zaczęto wywozić złoto Banku Polskiego

7 września Warszawę opuścili prezydent RP, przedstawiciele rządu i akredytowane przy nim przedstawicielstwa dyplomatyczne, udając się do Łucka; Naczelny Wódz, marszałek Edward Śmigły-Rydz wraz ze sztabem przeniósł się natomiast do Brześcia nad Bugiem

8 września pierwsze oddziały niemieckie dotarły do Warszawy – początek oblężenia stolicy

9 września rozpoczęła się trwająca do 20 września bitwa nad Bzurą; wojska polskie pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby na kilka dni zatrzymały ofensywę niemiecką idącą na Warszawę; była to największa batalia wojny obronnej Polski w 1939 r.

10 września kapitulacją wojsk polskich zakończyła się obrona Wizny nad Narwią; oddział kpt. Władysława Raginisa przez trzy dni powstrzymywał 60-krotnie liczniejsze siły wroga, z tego powodu bitwę określa się mianem „polskich Termopil”

12 września na spotkaniu w Abbeville premierzy Wielkiej Brytanii i Francji uzgodnili, że nie podejmą działań militarnych na Zachodzie; rząd RP nie został o tym poinformowany

14 września Warszawa została okrążona przez wojska niemieckie liczące ok. 200 tys. żołnierzy; stolicy broniła Armia „Warszawa” licząca prawie 125 tys. ludzi

17 września zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow Armia Czerwona wkroczyła na ziemie polskie

25 września lotnictwo niemieckie przeprowadziło zmasowany nalot na Warszawę; w tym dniu, określanym mianem „lanego poniedziałku”, na stolicę spadło ok. 630 ton bomb burzących i zapalających, w trakcie bombardowania zginęło ok. 10 tys. osób, a ponad 35 tys. zostało rannych

25 września internowany w Rumunii prezydent Ignacy Mościcki przekazał władzę ambasadorowi RP we Włoszech gen. Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu

27 września w oblężonej Warszawie powołana została pierwsza organizacja konspiracyjna – Służba Zwycięstwu Polski, pod dowództwem gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego

28 września skapitulowała Warszawa; decyzję o przerwaniu walk podjęto z powodu trudnej sytuacji ludności cywilnej; w trakcie obrony stolicy zginęło 20 tys. mieszkańców oraz 6 tys. żołnierzy, zniszczeniu uległo ok. 20% zabudowy

28 września III Rzesza i ZSRR zawarły w Moskwie traktat o granicach i przyjaźni, na którego podstawie dokonały podziału zajętych ziem Polski; od tej pory granicę niemiecko-radziecką wyznaczały rzeki Pisa, Narew, Bug i San

29 września po ponad dwutygodniowej obronie skapitulowała załoga twierdzy Modlin, dowodzona przez gen. Wiktora Thommée; w czasie walk poległo prawie 1300 żołnierzy polskich, a 4 tys. zostało rannych

30 września funkcję prezydenta RP na uchodźstwie objął Władysław Raczkiewicz, który powołał gen. Władysława Sikorskiego na stanowisko premiera rządu; siedzibą nowych władz Polski została Francja

2–5 października bitwa pod Kockiem; kapitulacja wojsk gen. Franciszka Kleeberga oznaczała koniec wojny obronnej Polski

5 października w Warszawie odbyła się defilada zwycięskich wojsk niemieckich z udziałem Adolfa Hitlera; Służba Zwycięstwu Polski przygotowała wówczas zamach na Führera, ale podłożony na trasie przejazdu ładunek nie wybuchł

9 października ukazał się ostatni numer dziennika „Kurjer Warszawski” (wychodził od 1821 r.); dwa dni później władze okupacyjne rozpoczęły wydawanie gadzinówki „Nowy Kurier Warszawski”

10 października w Warszawie ukazał się pierwszy numer czasopisma konspiracyjnego „Polska Żyje”, wydawanego przez organizację Komenda Obrońców Polski (później Polską Armię Ludową); nakład wynosił od 6 tys. do 30 tys. egzemplarzy

12 października Adolf Hitler podpisał dekret o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (ze stolicą w Krakowie) na części terytorium II Rzeczypospolitej niewłączonej do Rzeszy (dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski i galicyjski); dekret wszedł w życie 26 października 1939 r.

13 października w Warszawie władze Stronnictwa Narodowego powołały Armię Narodową, która od 1 lipca 1941 r. nosiła nazwę Narodowa Organizacja Wojskowa; NOW nie podporządkowała się dowództwu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej, ale uznawała zwierzchnictwo władz RP i Naczelnego Wodza na uchodźstwie

22 października na okupowanych terenach wschodniej Polski władze radzieckie zorganizowały sfałszowane wybory do zgromadzeń ludowych tzw. Zachodniej Białorusi i Ukrainy, w wyniku czego włączono wschodnie województwa RP do ZSRR

27 października gestapo aresztowało prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, szefa cywilnej obrony stolicy w 1939 r.; do grudnia 1939 r. był więziony na Pawiaku, a następnie został zamordowany

1 listopada z inicjatywy Jerzego Sulińskiego ps. „Zawisza” w Warszawie powstała wojskowo-cywilna organizacja konspiracyjna Polska Niepodległa, która wydawała i kolportowała prasę podziemną, prowadziła szkolenia wojskowe oraz akcje sabotażowo-dywersyjne

7 listopada gen. Władysław Sikorski objął funkcję Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; na przełomie 1939 r. i 1940 r. rozpoczął we Francji odbudowę armii polskiej

9 listopada w Warszawie Jan Dangel i Jan Włodarkiewicz założyli Tajną Armię Polską; żołnierzem TAP był m.in. rtm. Witold Pilecki

13 listopada z rozkazu Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego w miejsce Służby Zwycięstwu Polski utworzono Związek Walki Zbrojnej, na którego czele stanął gen. Kazimierz Sosnkowski

1 grudnia niemieckie władze okupacyjne wprowadziły na terenie Generalnego Gubernatorstwa obowiązek noszenia przez Żydów powyżej 10. roku życia opasek z gwiazdą Dawida; za brak opaski groziła kara więzienia

17 grudnia niemieckie władze okupacyjne powołały Policję Polską Generalnego Gubernatorstwa (nazywaną od koloru mundurów granatową); do służby w niej Niemcy pod groźbą kary śmierci zmusili polskich przedwojennych policjantów

26/27 grudnia w odwecie za zabicie dwóch niemieckich podoficerów z batalionu budowlanego Niemcy rozstrzelali w podwarszawskim Wawrze 107 Polaków –  przypadkowe osoby

1940

4 stycznia władze polskie i francuskie podpisały umowę wojskową, na mocy której we Francji utworzono Polskie Siły Zbrojne – w czerwcu 1940 r. liczyły już ok. 85 tys. żołnierzy, głównie ewakuowanych z kraju i zbiegłych z obozów internowania

8 lutego po międzynarodowych protestach Niemcy zwolnili 101 polskich uczonych podstępnie aresztowanych 6 listopada 1939 r. w Collegium Novum w Krakowie, do którego zostali zaproszeni na wykład poświęcony niemieckiemu stosunkowi do nauki

8 lutego Niemcy utworzyli getto w Łodzi – pierwsze całkowicie odizolowane od reszty miasta getto na terenie okupowanej Polski; Niemcy zwozili do niego Żydów z innych rejonów kraju, a także z Europy Zachodniej i Czechosłowacji; do sierpnia 1944 r. przeszło przez nie ok. 200 tys. ludzi

26 lutego przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy utworzyli w Warszawie Polityczny Komitet Porozumiewawczy – konspiracyjne forum polityczne Polskiego Państwa Podziemnego

5 marca Biuro Polityczne KC WKP(b) w dniu 5 marca 1940 r. wydało tajną decyzję nr P13/144 o zamordowaniu prawie 14 730 polskich jeńców wojennych przebywających w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz 7300 obywateli polskich więzionych na terenie okupowanych wschodnich województw II Rzeczypospolitej i w ZSRR; wiosną 1940 r. masowe egzekucje przeprowadzono m.in. w Katyniu, Miednoje i Charkowie

20 kwietnia na rozkaz komendanta Związku Walki Zbrojnej, płk. Stefana Roweckiego „Grota” utworzono organizację sabotażowo-dywersyjną Związek Odwetu, którego dowódcą został mjr Franciszek Niepokólczycki „Teodor”

24 kwietnia z rozkazu szefa SS Heinricha Himmlera utworzono obóz koncentracyjny Auschwitz, którego komendantem został Rudolf Hoess; do 1945 r. zginęło w nim 1,1 mln osób, w tym ok. 960 tys. Żydów, 75 tys. Polaków, 21 tys. Romów, 15 tys. jeńców radzieckich i 15 tys. osób innych narodowości

2 maja z Pawiaka w Warszawie do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen wyjechał pierwszy transport więźniów; ogółem do obozów koncentracyjnych wywieziono z Pawiaka ok. 60 tys. więźniów, najwięcej do Auschwitz-Birkenau, Ravensbrück, Gross-Rosen, Majdanka i Stutthofu.

20 czerwca w ramach Akcji AB, czyli planowej likwidacji polskich elit, Niemcy rozstrzelali w Palmirach pod Warszawą 358 osób, w tym m.in. marszałka sejmu Macieja Rataja, wiceprezydenta Warszawy Jana Pohoskiego i olimpijczyka Janusza Kusocińskiego

15 sierpnia do obozu koncentracyjnego Auschwitz przyjechał z Warszawy pierwszy transport Polaków: 513 więźniów Pawiaka i 1153 osoby schwytane w łapankach ulicznych

26 września niemieckie władze okupacyjne rozpoczęły tworzenie getta w Otwocku; zamieszkiwało je 15 tys. Żydów przesiedlonych z okolic miasta; było to drugie co do wielkości getto w dystrykcie warszawskim

16 października getto w Warszawie oficjalnie stało się dzielnicą zamkniętą; na otoczonym murem obszarze o powierzchni ponad 3 km² w okresie największego zaludnienia w marcu 1941 r. stłoczono ponad 460 tys. Żydów; średnio na 1 km² przypadało 146 tys. osób

3 grudnia premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski mianował Cyryla Ratajskiego pierwszym Delegatem Rządu na Kraj; jego zadaniem było utworzenie na terenie Generalnego Gubernatorstwa cywilnej administracji podziemnej

15 grudnia Niemcy utworzyli getto w Tomaszowie Mazowieckim, początkowo składające się z trzech części położonych w różnych dzielnicach miasta; w marcu 1941 r. zamieszkiwało je ponad 15 tys. Żydów

1941

22 czerwca rozpoczęła się operacja „Barbarossa”  – atak III Rzeszy na ZSRR

30 lipca w Londynie premier RP gen. Władysław Sikorski i ambasador radziecki w Wielkiej Brytanii Iwan Majski podpisali porozumienie o wznowieniu stosunków dyplomatycznych między Polską a ZSRR, amnestii dla polskich więźniów oraz utworzeniu armii polskiej w Związku Radzieckim

14 sierpnia prezydent USA Franklin Delano Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill podpisali Kartę Atlantycką, w której określili zasady i cele prowadzenia wojny (m.in. zobowiązali się do niezmieniania granic wbrew woli narodów).

28 grudnia koło wsi Wiązowna pod Warszawą zrzucono na spadochronach sześcioro członków tzw. grupy inicjatywnej z Marcelim Nowotką na czele, która miała utworzyć w okupowanej Polsce struktury Polskiej Partii Robotniczej, podległej ZSRR

1942

12 lutego Maciej Aleksy Dawidowski ps. „Alek”, harcerz Szarych Szeregów i żołnierz AK, zerwał z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie płytę z niemieckim napisem głoszącym, że astronom był Niemcem, i odsłonił oryginalny polski napis: „Mikołajowi Kopernikowi – Rodacy”

14 lutego z rozkazu Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego Związek Walki Zbrojnej został przemianowany na Armię Krajową, na której czele stanął gen. Stefan Rowecki „Grot”; AK była największą podziemną armią w okupowanej Europie – w styczniu 1944 r. liczyła ok. 360 tys. żołnierzy

20 marca na murach Warszawy po raz pierwszy pojawił się znak Polski Walczącej – symbol w kształcie kotwicy został wybrany spośród 27 propozycji zgłoszonych na konspiracyjny konkurs Komendy Głównej AK; autorką zwycięskiego projektu była instruktorka harcerska Anna Smoleńska ps. „Hania”

23 lipca Niemcy utworzyli w Treblince obóz zagłady, w którym do listopada 1943 r. zamordowano ponad 750 tys. Żydów; pod względem liczby ofiar było to drugie po KL Auschwitz-Birkenau miejsce eksterminacji Żydów

28 lipca z inicjatywy Mordechaja Anielewicza w warszawskim getcie utworzono Żydowską Organizację Bojową

5 sierpnia Jan Piekałziewicz objął stanowisko Delegata Rządu na Kraj (w miejsce Cyryla Ratajskiego)

5 sierpnia Niemcy zlikwidowali Dom Sierot przy ul. Siennej w Warszawie prowadzony przez Janusza Korczaka; ok. 200 dzieci wraz z Korczakiem zostało wywiezionych do obozu koncentracyjnego w Treblince i następnego dnia zamordowanych

18 sierpnia Niemcy zakończyli likwidację tzw. dużego getta w Radomiu – prawie 30 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince; z całego transportu ocalała tylko jedna osoba

19 sierpnia Niemcy zlikwidowali getto w Otwocku – prawie 10 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince, a kilka tysięcy rozstrzelano na miejscu

12 września z rozkazu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego utworzono Armię Polską na Wschodzie; na jej czele stanął gen. Władysław Anders; armia liczyła 62 082 żołnierzy

27 września z inicjatywy Zofii Kossak-Szczuckiej powołano Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom (Żegota), którego celem było organizowanie pomocy dla Żydów w gettach i poza nimi; 4 grudnia 1942 r. komitet został przekształcony w Radę Pomocy Żydom, organ rządu RP na uchodźstwie

24 października w odwecie za publiczną egzekucję 50 więźniów Pawiaka Gwardia Ludowa pod dowództwem Jana Strzeszewskiego dokonała pierwszego zamachu bombowego; celem był warszawski Café Club, lokal rozrywkowy przeznaczony tylko dla Niemców

28 listopada z rąk towarzyszy partyjnych zginął w Warszawie Marceli Nowotko, działacz komunistyczny, I sekretarz Polskiej Partii Robotniczej; powodem zabójstwa był konflikt o władzę w kierownictwie PPR

6 grudnia w Ciepielowie koło Radomia niemieccy żandarmi za ukrywanie Żydów spalili żywcem 34 osoby; zginęły rodziny Kosiorów, Kowalskich, Obuchiewiczów i Skoczylasów oraz ukrywani przez nich Żydzi

29 grudnia w Warszawie zginął Bolesław Mołojec, działacz komunistyczny, dowódca Gwardii Ludowej, członek kierownictwa Polskiej Partii Robotniczej; oskarżony o zabójstwo Marcelego Nowotki został zastrzelony na polecenie władz partyjnych

1943

22 stycznia komendant główny AK gen. Stefan Rowecki „Grot” wydał rozkaz o utworzeniu Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej AK, tzw. Kedywu, którego głównym zadaniem było planowanie i koordynacja akcji sabotażowych i dywersyjnych; pierwszym dowódcą Kedywu został płk August Emil Fieldorf „Nil”

19 lutego Niemcy aresztowali Delegata Rządu RP na Kraj Jana Piekałkiewicza; w jego miejsce został powołany Jan Stanisław Jankowski

18 marca Kierownictwo Walki Cywilnej ogłosiło, że wydawanie ukrywających się Żydów Niemcom za pieniądze, tzw. szmalcownictwo, będzie taktowane jak kolaboracja i karane śmiercią; wyroki w tego rodzaju sprawach wydawały sądy podziemne, a wykonywali żołnierze Kedywu

21 marca Polityczny Komitet Porozumiewawczy przemianowano na Krajową Reprezentację Polityczną – organ reprezentujący główne siły polityczne Polskiego Państwa Podziemnego; w jej skład weszli przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy

26 marca w Warszawie żołnierze Grup Szturmowych Szarych Szeregów przeprowadzili Akcję pod Arsenałem (kryptonim „Meksyk II”), której celem było odbicie harcmistrza Jana Bytnara „Rudego” i 25 więźniów przewożonych z siedziby gestapo przy Alei Szucha na Pawiak; operacja zakończyła się sukcesem, ale 30 marca wskutek przebytych tortur zmarł uwolniony „Rudy” i jego przyjaciel Maciej Aleksy Dawidowski „Alek”, ranny podczas akcji

11 kwietnia Niemcy poinformowali o odnalezieniu w pobliżu Smoleńska masowego grobu ze zwłokami polskich oficerów, zamordowanych w 1940 r. przez NKWD; władze radzieckie wyparły się zbrodni, oskarżając o nią Niemców, i zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie

17 kwietnia rząd RP na uchodźstwie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o zbadanie sprawy zbrodni katyńskiej; w odpowiedzi władze radzieckie zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem polskim w Londynie i oskarżyły go o współpracę z Niemcami

19 kwietnia w likwidowanym przez Niemców getcie warszawskim wybuchło powstanie – żydowskie podziemie (Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy) wystąpiło zbrojnie przeciwko Niemcom

5 maja w przemówieniu radiowym nadanym z Londynu premier rządu RP na uchodźstwie i Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysław Sikorski zaapelował do Polaków o pomoc powstańcom z warszawskiego getta

6 maja w Warszawie gestapo aresztowało naczelnika Szarych Szeregów Floriana Marciniaka; początkowo osadzono go w Forcie VII w Poznaniu, a następnie przetransportowano do obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, gdzie wraz z grupą 22 harcerzy został zamordowany 20 lutego 1944 r.

8 maja w czasie powstania w getcie warszawskim w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18 samobójstwo popełnił dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej Mordechaj Anielewicz wraz z 120 powstańcami

16 maja z rozkazu Jürgena Stroopa Niemcy wysadzili Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie w Warszawie, co wyznacza symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim

20 maja oddział Kedywu Komendy Głównej AK kryptonim ,,Motor 30” pod dowództwem kpt. Mieczysława Kurkowskiego ps. ,,Mietek” na stacji kolejowej w Celestynowie odbił 49 więźniów transportowanych z więzienia na zamku w Lublinie do KL Auschwitz; zastępcą dowódcy był podchorąży Tadeusz Zawadzki ps. ,,Zośka”

22 maja żołnierz AK Jan Kryst ps. „Alan” w odwecie za masowe egzekucje uliczne zastrzelił w warszawskiej restauracji „Adria” trzech oficerów gestapo i zranił dwóch, sam również zginął; „Alan” podjął się tej straceńczej misji, będąc śmiertelnie chory na gruźlicę

29 maja w ruinach warszawskiego getta Niemcy rozstrzelali ok. 530 więźniów Pawiaka.

19 czerwca podczas przesłuchania w siedzibie gestapo przy Alei Szucha w Warszawie Niemcy zamordowali delegata Rządu na Kraj Jana Piekałkiewicza.

30 czerwca gestapo aresztowało w Warszawie pierwszego komendanta głównego AK gen. Stefana Roweckiego „Grota”

4 lipca w katastrofie lotniczej na Gibraltarze zginął premier rządu RP na uchodźstwie i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski.

14 lipca po śmierci gen. Władysława Sikorskiego w katastrofie lotniczej na Gibraltarze premierem rządu RP na uchodźstwie został Stanisław Mikołajczyk, przywódca Stronnictwa Ludowego, a Naczelnym Wodzem gen. Kazimierz Sosnkowski

15 lipca Komenda Główna AK połączyła Kierownictwo Walki Konspiracyjnej i Kierownictwo Walki Cywilnej w Kierownictwo Walki Podziemnej, którego zadaniem była koordynacja akcji podziemia; na czele KWP stanął gen. Tadeusz Komorowski ps. „Bór”

17 lipca gen. Tadeusz Komorowski ps. „Bór” został formalnie komendantem głównym Armii Krajowej; zastąpił na tym stanowisku aresztowanego przez gestapo gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot”

2 sierpnia w obozie zagłady w Treblince wybuchł bunt więźniów, wzięło w nim udział ponad 800 osób, z czego 200 udało się uciec

12 sierpnia żołnierze Kedywu AK przy ul. Senatorskiej w Warszawie przeprowadzili „Akcję Góral”, której celem było uprowadzenie samochodu bankowego z ponad 105 mln zł; przygotowania do trwającej 2 minuty akcji trwały 14 miesięcy, wzięło w niej udział około 50 osób; pieniądze zostały przeznaczone na działalność konspiracyjną

20 sierpnia podczas ataku na niemiecki posterunek graniczny (Grenzschutzpolizei) w Sieczychach koło Wyszkowa poległ komendant Grup Szturmowych ppor. Tadeusz Zawadzki „Zośka”, harcmistrz, instruktor harcerski

7 września żołnierze oddziału „Agat” Kedywu AK dokonali przy ul. Marszałkowskiej w Warszawie udanego zamachu na zastępcę komendanta Pawiaka Franza Bürckla, znanego z brutalnych przesłuchań i mordowania więźniów

23 października Niemcy rozstrzelali w ruinach warszawskiego getta ok. 300 zakładników przywiezionych z warszawskiej Pragi; po stłumieniu powstania żydowskiego i likwidacji getta wiosną 1943 r. w jego ruinach przeprowadzano masowe egzekucje Polaków

8 listopada – 1 grudnia podczas konferencji w Teheranie prezydent USA Franklin Delano Roosevelt, premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill i przywódca ZSRR Józef Stalin ustalili m.in. utworzenie drugiego frontu we Francji i podział stref okupacyjnych w Europie po zakończeniu wojny oraz przebieg wschodniej granicy Polski na tzw. linii Curzona – z pozostawieniem kresów wschodnich po stronie radzieckiej

23 listopada w miejsce aresztowanego przez gestapo Pawła Findera funkcję I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej objął Władysław Gomułka

31 grudnia z inicjatywy I sekretarza PPR Władysława Gomułki powołano w Warszawie Krajową Radę Narodową z Bolesławem Bierutem na czele; KRN miała pełnić funkcję tymczasowego polskiego parlamentu; KRN nie uznawała rządu RP na uchodźstwie

1944

1 stycznia Krajowa Rada Narodowa powołała konspiracyjną Armię Ludową (AL) – zbrojną formację Polskiej Partii Robotniczej, w której skład weszły głównie dotychczasowe oddziały Gwardii Ludowej; na czele AL stanął gen. Michał Rola-Żymierski

9 stycznia powstała Rada Jedności Narodowej, reprezentacja polityczna Polskiego Państwa Podziemnego, swego rodzaju podziemny parlament powołany m.in. jako przeciwwaga dla samozwańczej, komunistycznej Krajowej Rady Narodowej

1 lutego w Alejach Ujazdowskich w Warszawie żołnierze oddziału specjalnego Kedywu AK „Agat” dokonali udanego zamachu na szefa SS i policji dystryktu warszawskiego Franza Kutscherę, odpowiedzialnego m.in. za uliczne egzekucje w stolicy

15 marca Rada Jedności Narodowej ogłosiła deklarację programową O co walczy naród polski, w której zapowiadała budowę niepodległej, demokratycznej Polski w granicach przedwojennych, związanej sojuszem z aliantami zachodnimi i utrzymującej dobre stosunki z ZSRR

16 marca pod egidą komunistycznego Związku Patriotów Polskich została utworzona w ZSRR 1. Armia Polska pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga, podlegająca dowództwu Armii Czerwonej

kwiecień gen. August Emil Fieldorf „Nil” otrzymał rozkaz stworzenia i kierowania organizacją „Nie”, która miała kontynuować działalność konspiracyjną pod okupacją radziecką

8 lipca rząd RP na uchodźstwie upoważnił Delegaturę Rządu RP na Kraj i Komendę Główną AK do ogłoszenia w Warszawie powstania w ramach ogólnokrajowej akcji „Burza”

21 lipca w Moskwie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z przewodniczącym Edwardem Osóbką-Morawskim na czele; był to samozwańczy, tymczasowy organ władzy w Polsce, stworzony przez komunistów i całkowicie kontrolowany przez Stalina; zgodnie z propagandą komunistyczną PKWN utworzono rzekomo w wyzwolonym przez wojska radzieckie Chełmie Lubelskim

22 lipca Radio Moskwa ogłosiło tekst manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, w którym m.in. zadeklarowano prowadzenie walki z Niemcami u boku ZSRR i uznano komunistyczną Krajową Radę Narodową za jedyną legalną polską władzę oraz zapowiedziano bezpłatną edukację, reformę rolną i nacjonalizację przemysłu

26 lipca przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski i minister spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow podpisali w Moskwie tajne porozumienie o granicy polsko-radzieckiej, która miała przebiegać wzdłuż linii Curzona, co oznaczało, że wschodnie kresy Rzeczypospolitej znajdą się po stronie radzieckiej

31 lipca na wieść o pojawieniu się pierwszych oddziałów Armii Czerwonej w granicach Warszawy i po naradzie dowództwa AK komendant główny gen. Tadeusz Komorowski ps. „Bór” wydał rozkaz rozpoczęcia powstania w Warszawie następnego dnia o godzinie 17.00 (godzina „W”)

1 sierpnia o godz. 17.00 (godzina „W”) z rozkazu komendanta głównego AK gen. Tadeusza Komorowskiego ps. „Bór” rozpoczęło się powstanie warszawskie

2 sierpnia powstańcy warszawscy opanowali całe Stare Miasto i zdobyli większość Śródmieścia; oddziały Grupy „Kampinos” przeprowadziły nieudaną próbę opanowania lotniska na Bielanach; na Mokotowie Niemcy rozstrzelali ok. 600 osób z więzienia przy ul. Rakowieckiej

2 sierpnia  na wieść o wybuchu powstania warszawskiego Niemcy rozstrzelali w obozie Sachsenhausen gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot”, pierwszego komendanta głównego AK

3 sierpnia  premier rządu RP na uchodźstwie Stanisław Mikołajczyk poprosił Józefa Stalina o udzielenie pomocy powstaniu warszawskiemu

4 sierpnia  dowódcą oddziałów niemieckich tłumiących powstanie warszawskie został generał SS Erich von dem Bach-Zelewski, który zakazał mordowania kobiet i dzieci oraz mężczyzn-cywilów; nie wstrzymało to jednak masowych egzekucji mieszkańców Warszawy

4 sierpnia  w powstaniu warszawskim na posterunku w pałacu Blanka zginął Krzysztof Kamil Baczyński, najwybitniejszy poeta czasu wojny, żołnierz AK, podharcmistrz Szarych Szeregów

5 sierpnia batalion „Zośka” AK pod dowództwem Ryszarda Białousa ps. „Jerzy” w czasie powstania warszawskiego uwolnił ok. 350 więźniów niemieckiego obozu Gęsiówka, będącego częścią obozu koncentracyjnego KL Warschau

5 sierpnia w czasie powstania warszawskiego Niemcy rozpoczęli na Woli masową eksterminację ludności cywilnej; tego dnia zginęło prawie 50 tys. osób; w dniach 5–7 sierpnia podczas tzw. rzezi Woli zginęło od 38 tys. do 65 tys. cywilów

6 sierpnia w czasie powstania warszawskiego zaczęła działać przy ul. Świętokrzyskiej Harcerska Poczta Polowa; trzon poczty stanowiła najmłodsza grupa harcerzy Szarych Szeregów, „Zawiszacy”

8 sierpnia pierwszą audycję nadała Stacja Nadawcza Armii Krajowej „Błyskawica”, czyli radiostacja powstańców warszawskich, której siedziba do 25 sierpnia mieściła się w budynku PKO przy ul. Jasnej

9 sierpnia pod Studziankami rozpoczęła się ośmiodniowa bitwa pancerna wojsk radzieckich i polskich z niemieckimi, która zakończyła się zwycięstwem sił polsko-radzieckich; była to największa bitwa pancerna stoczona przez polskie czołgi na froncie wschodnim

10 sierpnia Stalin wstrzymał ofensywę Armii Czerwonej na Warszawę mimo wcześniejszych deklaracji pomocy powstaniu warszawskiemu

13 sierpnia na ul. Kilińskiego nastąpiła eksplozja niemieckiego pojazdu pancernego, zdobytego przez powstańców; zginęło ponad 300 powstańców i cywilów

20 sierpnia powstańcy warszawscy zdobyli budynek Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej przy ul. Zielnej, biorąc do niewoli niemiecką załogę liczącą 76 żołnierzy

1 września powstańcy zostali wyparci ze Starego Miasta; żołnierze i ludność cywilna (łącznie ok. 5 tys. osób) ewakuowali się ze Starówki kanałami

7 września Niemcy przejęli warszawskie Powiśle z rąk powstańców; leżąca nad Wisłą dzielnica miała duże znaczenie strategiczne z uwagi na spodziewany desant Armii Czerwonej

13 września po raz pierwszy od początku powstania warszawskiego samoloty radzieckie dokonały zrzutów broni i żywności; wcześniej Stalin nie zgadzał się nawet na to, by po radzieckiej stronie frontu lądowały samoloty alianckie z pomocą dla Warszawy

14 września oddziały Armii Czerwonej i 1. Armii Wojska Polskiego gen. Berlinga zdobyły warszawską Pragę; wbrew oczekiwaniom wojska radzieckie nie kontynuowały natarcia na lewobrzeżną Warszawę

26 września wobec ogromnej przewagi Niemców ppłk Józef Rokicki podjął decyzję o wycofaniu powstańców z Mokotowa kanałami do Śródmieścia; dzielnicę opuściło również 4500 cywili

30 września poddał się Żoliborz; w rękach powstańców pozostało już tylko Śródmieście; wobec porażki militarnej, braku żywności i leków oraz trudnej sytuacji ludności cywilnej gen. Tadeusz Bór-Komorowski zdecydował się podjąć rozmowy kapitulacyjne

30 września pod naciskiem Wielkiej Brytanii ze stanowiska Naczelnego Wodza odwołano gen. Kazimierza Sosnkowskiego, a na jego miejsce został powołany gen. Tadeusz Bór-Komorowski

3 października w Ożarowie pod Warszawą gen. Tadeusz Bór-Komorowski podpisał akt kapitulacji powstania warszawskiego

24 listopada w proteście przeciwko narzuceniu przez aliantów przebiegu wschodniej granicy Polski (wzdłuż tzw. linii Curzona) do dymisji podali się prezydent RP Władysław Raczkiewicz, premier rządu RP na uchodźstwie Stanisław Mikołajczyk i Naczelny Wódz gen. Kazimierz Sosnkowski

21 grudnia gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” został komendantem głównym AK w miejsce gen. Tadeusza Komorowskiego ps. „Bór”, który po upadku powstania warszawskiego dostał się do niewoli niemieckiej

1945

17 stycznia oddziały Armii Czerwonej wraz z 1. Armią Wojska Polskiego wkroczyły do zniszczonej przez Niemców Warszawy, co komunistyczna propaganda opisywała jako wyzwolenie stolicy

17 stycznia rozwiązano Szare Szeregi, konspiracyjną organizację Związku Harcerstwa Polskiego, działającą na terenie okupowanej Polski od 27 września 1939 r.

19 stycznia z rozkazu komendanta głównego gen. Leopolda Okulickiego została rozwiązana Armia Krajowa

1 lutego Rząd Tymczasowy RP, powołany w miejsce Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, przeniósł swoją siedzibę z Lublina do Warszawy

4–11 lutego w Jałcie odbyła się konferencja przedstawicieli mocarstw sojuszniczych tzw. Wielkiej Trójki; Józef Stalin, Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt dokonali wówczas podziału powojennej Europy na strefy wpływów, Polska znalazła się w strefie wpływów ZSRR

14 lutego Krajowa Rada Narodowa powołała Biuro Odbudowy Stolicy, której zadaniem było zaplanowanie i koordynacja odbudowy Warszawy

7 marca w Milanówku pod Warszawą przypadkiem został aresztowany przez NKWD gen. August Emil Fieldorf ps. „Nil”, dowódca Kedywu AK i organizacji „Nie”; nierozpoznany trafił na 2,5 roku do łagrów w ZSRR

27 marca NKWD podstępnie aresztowało 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, a pod pretekstem rozmów o przyszłości Polski zwabiono ich do willi w Pruszkowie, skąd wywieziono do Moskwy; wśród aresztowanych znaleźli się m.in. Jan Stanisław Jankowski, Delegat Rządu RP na Kraj, gen. Leopold Okulicki, ostatni dowódca AK, Kazimierz Pużak, przewodniczący Rady Jedności Narodowej

27 marca po aresztowaniu przez NKWD Jana Stanisława Jankowskiego obowiązki Delegata Rządu RP na Kraj przejął Stefan Korboński

6 kwietnia Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy w Warszawie, Poniatowie, Krzesimowie, Potulicach i Jaworznie, gdzie umieszczano m.in. osoby oskarżane o współpracę z Niemcami (folksdojczy) i działalność antykomunistyczną

30 kwietnia wódz III Rzeszy Adolf Hitler popełnił samobójstwo w bunkrze w oblężonym Berlinie

1/2 maja żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych pod dowództwem por. Romana Dziemieszkiewicza ps. „Pogoda” odbili z aresztu Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krasnosielcu k. Makowa Mazowieckiego 42 członków AK i NSZ, którzy mieli być wywiezieni w głąb ZSRR

8 maja w Berlinie feldmarszałek Wilhelm Keitel podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy, co oznaczało koniec II wojny światowej w Europie (nadal trwały walki z Japonią na Dalekim Wschodzie)

20/21 maja oddział partyzancki pod dowództwem ppor. Edwarda Wasilewskiego ps. „Wichura” i ppor. Edmunda Świderskiego ps. „Wicher” uwolnił ze specjalnego obozu NKWD w Rembertowie pod Warszawą ponad 500 więźniów, głównie żołnierzy AK, Batalionów Chłopskich i NSZ

18–21 czerwca w Moskwie odbył się pokazowy proces 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, podstępnie aresztowanych przez NKWD i wywiezionych do ZSRR; 13 z nich zostało skazanych na kary więzienia pod fałszywym zarzutem o działania przeciwko Armii Czerwonej i Związkowi Radzieckiemu oraz współpracę z Niemcami; najwyższy wyrok (10 lat pozbawienia wolności) otrzymał gen. Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek”

28 czerwca zgodnie z ustaleniami konferencji jałtańskiej powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej – koalicyjny rząd złożony z komunistów i części polityków emigracyjnych ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele; premierem został Edward Osóbka-Morawski

1 lipca po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i wycofaniu przez Zachód poparcia dla rządu RP na uchodźstwie rozwiązały się Delegatura Rządu RP na Kraj i Rada Jedności Narodowej – Polskie Państwo Podziemne zakończyło swoją działalność

17 lipca–2 sierpnia w Poczdamie odbyła się konferencja z udziałem przywódców Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego; „Wielka Trójka” zdecydowała m.in. o losie pokonanych Niemiec i udzieliła poparcia Tymczasowemu Rządowi Jedności Narodowej; w Poczdamie ustalono też polską granicę zachodnią i północną

8 sierpnia przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR podpisali w Londynie porozumienie powołujące Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze, którego zadaniem było osądzenie zbrodniarzy niemieckich

16 sierpnia premier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Edward Osóbka-Morawski i minister spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow podpisali w Moskwie umowę o granicy polsko-radzieckiej, która miała przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona, co oznaczało, że po stronie radzieckiej znalazły się wschodnie kresy Rzeczypospolitej

2 września w Warszawie powstało konspiracyjne Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, którego celem była walka z władzą komunistyczną, m.in. przez ujawnianie fałszerstw wyborczych i zbrodni systemu stalinowskiego; pierwszym prezesem został Jan Rzepecki

26 października Bolesław Bierut wydał dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze Warszawy; na jego mocy wywłaszczono kilkanaście tysięcy właścicieli nieruchomości