FABUŁA

Katyń, reż, A. Wajda, 2007, czas trwania: 117’

Katyń jest filmem wielowątkowym, skonstruowanym tak, aby przekazać jak najwięcej informacji związanych z tytułowym słowem-symbolem. Mamy więc opis pojmania, uwięzienia i śmierci polskich oficerów (wstrząsająca scena finałowa do muzyki Krzysztofa Pendereckiego), brak informacji i niepewność rodzin co do losów ich bliskich, opis działań propagandowych władz hitlerowskich, które próbowały zdyskontować niewygodną dla Sowietów prawdę, a wreszcie powojenne kłamstwa komunistycznej propagandy i próby jego przełamania (a gdzieś z boku autobiograficzny wątek młodego chłopaka z AK oraz wątek szlachetnego Rosjanina).

Stosunek Andrzeja Wajdy do polskiej martyrologii zmieniał się w czasie. Tragiczno-ironiczną postawę, rozumiejącą osobiste, prywatne motywacje młodych miażdżonych przez Historię (charakterystyczną dla okresu Polskiej Szkoły Filmowej lat 50. i 60. i takich filmów jak Kanał  i Popiół i diament), zastąpiła postawa niezłomna wobec narodowych imponderabiliów. W Katyniu afirmacja historycznej prawdy, pogarda dla kłamstwa i kompromisu (nawet za cenę własnego życia) bierze górę. To film o patriotycznej niezłomności – żołnierzy, ich żon, matek, sióstr czy synów, w myśl której nie ma mowy o „dogadywaniu się”, o przeróżnych uspokajających zaklęciach w stylu „ktoś musi uczyć biologii nawet w siedemnastej republice” (dialog z filmu Wajdy Pierścionek z orłem w koronie). Dlatego to jedna z sióstr (współczesna Antygona) ma moralną rację, gdy chce – wbrew komunistycznym władzom – upamiętnić śmierć brata zamordowanego w Katyniu; druga siostra, dyrektorka szkoły, jej nie ma. Stąd też w filmie honorowe samobójstwo majora WP, który nie może wytrzymać katyńskiego kłamstwa. Ten film jest bardzo Herbertowski, i to nie tylko z tego powodu, że w fabule Wajda nawiązał do wiersza Guziki. Film domaga się ofiary w imię prawdy i honoru, tych abstrakcyjnych wartości, których wprawdzie nie negowały, ale podawały w wątpliwość poprzednie filmy Wajdy. W Katyniu dominuje patos, a podstawową cechą bohaterów jest wierność – choćby przegranej sprawie. Prawdziwie Herbertowska perspektywa.

Wołyń, reż. W. Smarzowski, 2016, czas trwania: 149’

To nie jest film stricte o rzezi wołyńskiej, ale o historii Wołynia w najbardziej dramatycznych momentach dwudziestowiecznych dziejów. To był warunek konieczny rzetelnego opisu kulminacyjnych sekwencji ludobójstwa. Dzięki temu zaprezentowano tło etniczne i polityczne II RP, uwypuklając niechęć aktywistów proukraińskich wobec polskiej władzy oraz błędną politykę narodowościową i wyznaniową państwa polskiego, pozwalającą na podsycanie wzajemnych animozji. Z drugiej strony ukazano trudne sąsiedztwo, przedwojenną koegzystencję obywateli różnych kultur, gotowych jednak do dialogu (czasem nawet do polsko-ukraińskich małżeństw). Rozciągnięcie fabuły w czasie pozwoliło na ukazanie wiązanej z kolejnymi okupantami (radzieckim i niemieckim) nadziei Ukraińców na niepodległą ojczyznę, ale i stopniową degrengoladę moralną, będącą konsekwencją współsprawstwa w dziele mordowania, głównie Żydów. Przesuwanie granicy zbrodni popełnianych przez ukraińskich partyzantów i policjantów (najpierw na służbie u Niemców, później w UPA) doprowadziło w końcu do zupełnego braku moralnych hamulców. Rozkręconej spirali okrucieństwa nikt już nie mógł powstrzymać.

Film Smarzowskiego dość wyraźnie uwypukla także fakt, że aktywne sprawstwo w dziele etnicznej czystki leżało po stronie oddziałów UPA, tymczasem chłopi nie byli aż tak chętni, by zabijać swoich sąsiadów. Historycy znają zresztą wielu ukraińskich Sprawiedliwych. Jak mówił historyk Grzegorz Motyka: „Nie wszyscy Ukraińcy chcieli mordować Polaków i nie wszyscy godzili się na to, kiedy nawet już ruszali z motłochem na krwawe żniwa”. Ta konstatacja Motyki jest o tyle ważna, iż ukraińscy historycy starają się przekonywać, że wołyńska zbrodnia była konsekwencją ludowego buntu – ukraińskich chłopów przeciwko polskim panom. „Do tej pory jednak – mówił Motyka – nie znaleziono żadnego dowodu, by jakąkolwiek polską wieś spontanicznie wymordowali chłopi”. Jest w tym filmie także scena krwawego odwetu Polaków za ukraińskie zbrodnie, ale jednocześnie w zestawieniu scen morderstw nie ma symetrii.

Nie ma w filmie Smarzowskiego także uproszczeń w opisie etnicznych cech według prostego schematu dobry–zły. W filmie nie ma prostych kwalifikacji. Jak mówił Motyka: „Ten «bałagan historyczny» dobrze oddaje sytuację na Wołyniu. W 1943 r. bywało tak, że Polacy życie zawdzięczali Niemcom” – tym samym, którzy w innych przypadkach byli wojennymi zbrodniarzami (obojętnymi zresztą wobec rzezi dokonywanej przez Ukraińców na Polakach). To film, który w historycznej rekonstrukcji bliski jest rzeczywistej dynamice zdarzeń – w związku z tym nie daje się wtłoczyć w którąś z mitologizujących narracji (czy to Kresowiaków, czy Ukraińców).

Akcja pod Arsenałem, reż. J. Łomnicki, 1977, czas trwania: 9’

Zrealizowana w okresie gierkowskim adaptacja książki Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego (część poświęcona odbijaniu „Rudego”). Zrealizowana w formule paradokumentalnej, niepozbawiona jednocześnie sprawnie budowanego napięcia, bliska jest też opisanym w książce patriotycznym zachowaniom i motywacjom członków grupy szturmowej Szarych Szeregów. Bohaterowie filmu Łomnickiego chcą za wszelką cenę walczyć i wiedzą, po co walczą – jak cała ta generacja wychowana w wierności ojczyźnie i w duchu ideałów romantycznych.

Azyl, reż. N. Caro, 2017, czas trwania: 126’

Film opowiada o małżeństwie Żabińskich, które podczas okupacji niemieckiej ukrywało Żydów na terenie warszawskiego zoo.

Pianista, reż. R. Polański, 2002, czas trwania: 150’

Film przedstawia historię wybitnego polskiego pianisty żydowskiego pochodzenia Władysława Szpilmana, ukrywającego się podczas II wojny światowej w okupowanej Warszawie.

Kanał, reż. A. Wajda, 1957, czas trwania: 95’

Pierwszy powojenny polski film fabularny poruszający temat powstania warszawskiego. Opowiada o końcowym fragmencie walk i przejściu powstańców kanałami.

Miasto 44, reż. J. Komasa, 2014, czas trwania: 130’

Historia powstania warszawskiego ukazana na tle losów grupy młodych ludzi.

Zakazane piosenki, reż. L. Buczkowski, 1946, czas trwania: 97’

Film muzyczny opowiadające historię okupowanej Warszawy. Motywem przewodnim są autentyczne okupacyjne piosenki.

SERIALE

Kolumbowie, reż. J. Morgenstern, 1970

Serial telewizyjny opowiadający wojenne i powstańcze losy Kolumbów – urodzonych w latach 20. młodych warszawiaków, konspiratorów i żołnierzy AK.

Czas honoru, reż. M. Kwieciński, M. Rosa, W. Wójcik, G. Kuczeriszka, W. Krzystek, M. Rogalski, 2008–2014

Serial telewizyjny, dla którego inspiracją były losy cichociemnych zrzuconych do okupowanej Polski, działających w konspiracji pod okupacją niemiecką i sowiecką. Serial przedstawia życie codzienne głównie na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

DOKUMENT

Korespondent Bryan, reż. E. Starky, 2010, czas trwania: 49’19’’

„Polacy, gdyby Spartanie odżyli i zobaczyli wasz heroizm i bohaterstwo, to ten waleczny i dzielny naród schyliłby przed wami czoło”. To słowa Juliena Bryana, amerykańskiego reportera, który rejestrował na taśmie filmowej oraz fotograficznej bombardowanie Warszawy we wrześniu 1939 r. Przyjechał do stolicy 7 września ostatnim pociągiem i – nie bacząc na niebezpieczeństwo – został dwa tygodnie. Z zebranego materiału złożył krótkometrażowy film pt. Oblężenie, pokazywany na początku 1940 r. w kinach w USA i nominowany do Oscara. To był pierwszy tak szeroko rozpropagowany obraz niemieckiego bestialstwa wobec ludności cywilnej.

Bryan, z podziwem obserwując podczas oblężenia hart ducha ludności Warszawy, silnie emocjonalnie zaangażował się w polską tragedię. Przez polskie radio apelował do prezydenta Roosevelta i Amerykanów o pomoc dla burzonego miasta. O tym m.in. opowiada Korespondent Bryan, film złożony z niewykorzystanych w większości materiałów (film Oblężenie trwał tylko 10 minut), nakręconych i sfotografowanych przez Bryana. To niezwykły dokument codziennego życia w bombardowanym mieście ze wzruszającymi portretami jego mieszkańców, uzupełniony fragmentami dziennika autora, w którym często komentował to, co zobaczył w oku kamery, a co my, widzowie, możemy zobaczyć na ekranie. W filmie zaprezentowane zostały także pierwsze kolorowe zdjęcia II wojny światowej w Polsce (choć jeszcze więcej znajdzie się ich w następnym dokumencie o Bryanie, Amerykańskim korespondencie). Film kończy się słowami zapisanymi przez Bryana, odnoszącymi się do Polaków: „Naród taki nie może być zwyciężony”.

Powrót do Heimkehr, reż. M. Kołodziejczyk, A. Żarnow, 2012, czas trwania: 46’

Dokument o powstawaniu filmu Heimkehr, jednego z najgłośniejszych filmów propagandowych i najbardziej antypolskiego obrazu wyprodukowanego przez nazistowskie Niemcy. Reżyser i autor scenariusza Marcin Kołodziejczyk odwiedza różne miejsca, które wiążą się z realizacją tego filmu. Przede wszystkim są to mazowieckie Chorzele, w których kręcono znaczną część zdjęć. Żyjący polscy świadkowie opowiadają o realizacji filmu (w tym o scenach, w których namawiano ich do żywiołowego wiwatowania na cześć państwa polskiego, co czynili z niekłamanym entuzjazmem); austriacki filmoznawca (autor monografii na temat filmu) dokonuje interpretacji poszczególnych scen w ich propagandowym wydźwięku (jednocześnie nadużywając słowa „nieświadoma” i „naiwna” na określenie zaangażowania w filmie Pauli Wessely, powojennej gwiazdy kina austriackiego, która zrealizowała później wiele filmów z reżyserem Heimkehr Gustavem Ucickym). Autor filmu pozostawia w nim także scenę, w której zostaje odprawiony z kwitkiem przez austriackie archiwum filmowe, gdy próbuje zapoznać się z dokumentacją dotyczącą produkcji. Długa partia obrazu poświęcona jest polskim kolaborantom (w tym Igo Symowi i Bogusławowi Samborskiemu) biorącym udział w realizacji filmu oraz chorzelskim Żydom, z których część statystowała w filmie.

Drogi do wolnego świata, reż. K. Mokrosińska, 2005, czas trwania: 36’31”

http://

Karski i władcy ludzkości, 2015, reż. S. Grünberg, czas trwania: 59’15”

Opowieść o Janie Karskim (właśc. Kozelewskim), wysłanniku Polskiego Państwa Podziemnego i rządu RP, który jako pierwszy przekazał aliantom zachodnim informacje o zbrodniach niemieckich popełnianych na Żydach w okupowanej Polsce.

http://

FILM PROPAGANDOWY

Miasto nieujarzmione, reż. J. Zarzycki, 1950, czas trwania: 86’

Film opowiada dzieje mieszkańców Warszawy, którzy ukrywali się w burzonej stolicy po upadku powstania warszawskiego.