LUDZIE

Mordechaj Anielewicz (1919–1943) - dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej i przywódca powstania w getcie warszawskim. Przed wojną należał do prawicowej organizacji młodzieżowej Betar i lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair, gdzie był dowódcą oddziału hufca „Bechazit” i Komendy Naczelnej. W latach 1936–1938 organizował samoobronę przeciwko antysemickim akcjom ONR i nacjonalistom żydowskim. We wrześniu 1939 r. bezskutecznie próbował wraz ze skautami przedostać się do Rumunii, w październiku powrócił do Warszawy. Współorganizował konspirację żydowską nie tylko w getcie warszawskim, lecz także w innych miastach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. W październiku 1942 r. został komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej, która podjęła działania konspiracyjne w getcie, m.in. dokonując zamachów na członków żydowskiej służby porządkowej współpracującej z Niemcami. Jedną z największych jej akcji było udaremnienie deportacji Żydów do obozu Treblinka w styczniu 1943 r., kiedy to bojowcy ŻOB zaatakowali na terenie getta konwojujących kolumnę transportową Niemców i umożliwili ucieczkę kilkudziesięciu Żydom. Po wybuchu powstania w getcie 19 kwietnia 1943 r. Anielewicz został jego dowódcą. 8 maja bunkier pod kamienicą przy ul. Miłej 18, gdzie znajdował się sztab powstańców, został wykryty i otoczony przez Niemców. Przebywało w nim wówczas ok. 300 osób. Część z nich (cywile) poddała się, natomiast pozostali (w tym Mordechaj Anielewicz i ok. 120 powstańców) podjęli walkę. Większość zginęła lub – po użyciu gazów przez Niemców – popełniła samobójstwo. Dokładne okoliczności śmierci Mordechaja Anielewicza nie są znane, ale bunkier przy ul. Miłej stał się jego grobowcem.

Erich von dem Bach-Zelewski (1899–1972) - SS-Obergruppenführer, dowódca operacji tłumienia powstania warszawskiego, zbrodniarz wojenny. Urodził się w Lęborku, prawdopodobnie w rodzinie o korzeniach polskich. W 1914 r. rozpoczął służbę w armii pruskiej, brał m.in. udział w walkach z powstańcami śląskimi. W 1931 r. wstąpił do NSDAP, a rok później do SS. Od 1938 r. był szefem policji i SS na Dolnym Śląsku i w niemieckiej części Górnego Śląska. We wrześniu 1939 r. podległe mu formacje przeprowadzały tam akcje pacyfikacyjne przeciwko Polakom. Pod koniec 1939 r. wystąpił do Heinricha Himmlera z inicjatywą utworzenia obozu koncentracyjnego w pobliżu Oświęcimia. Po wybuchu wojny ze Związkiem Radzieckim został oddelegowany do pacyfikacji obszarów sowieckich zajętych przez Wehrmacht, gdzie jego oddziały dopuściły się licznych zbrodni na ludności cywilnej, w tym przede wszystkim na Żydach (odpowiada m.in. za egzekucje 35 tys. Żydów w Rydze). Ocenia się, że łącznie na byłych terenach ZSRR ofiarą oddziałów podległych Zelewskiemu padło ok. 230 tys. ludzi. Od czerwca 1943 r. był pełnomocnikiem Himmlera do spraw zwalczania partyzantki. Po wybuchu powstania warszawskiego został wysłany do Warszawy celem kierowania akcją tłumienia powstania przez SS. Zgodnie z rozkazem jego oddziały miały także przeprowadzić eksterminację cywilów. Największą zbrodnią na ludności Warszawy była rzeź Woli przeprowadzona w pierwszych dniach sierpnia. W ciągu kilku dni dowodzeni przez niego żołnierze zamordowali w ulicznych egzekucjach od 30 tys. do 65 tys. cywili, w tym kobiet i dzieci oraz rannych przebywających w szpitalach. Rzeź Woli jest uznawana za największą jednorazową masakrę ludności cywilnej w Europie w czasie II wojny światowej. Erich von dem Bach-Zelewski przybył do Warszawy 5 sierpnia, tuż przed kulminacją masakr i nakazał jedynie zaprzestanie mordowania kobiet i dzieci, które miały być skierowane do obozu przejściowego w Pruszkowie. Dnia 12 sierpnia zakazał także mordowania wziętych do niewoli mężczyzn-cywilów, co wynikało jednak nie z pobudek humanitarnych, lecz z potrzeby zyskania dodatkowej siły roboczej. Za akcję tłumienia postawania warszawskiego Zelewski otrzymał od Hitlera Krzyż Rycerski. 1 sierpnia 1945 r. został aresztowany przez żołnierzy amerykańskich. Złożył obszerne zeznania przeciwko swoim przełożonym w czasie procesu w Norymberdze i w 1951 r. został skazany na 10 lat więzienia, które wkrótce zamieniono na areszt domowy. W 1961 r. został skazany na 4,5 roku więzienia za udział w nocy długich noży, a w 1963 r. na dożywocie za morderstwo 6 komunistów niemieckich. Za zbrodnie wojenne nie poniósł żadnej kary. Zmarł w szpitalu więziennym w Monachium 8 marca 1978 r.

Krzysztof Kamil Baczyński (1921–1944) - żołnierz Armii Krajowej, harcerz Szarych Szeregów, poeta. Urodził się w Warszawie, w rodzinie oficera wywiadu. W maju 1939 r. zdał egzamin maturalny. Był harcerzem 23 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej „Pomarańczarnia”, a także należał do Organizacji Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus”, działającej przy Polskiej Partii Socjalistycznej. Od 1937 r. pełnił funkcję członka Komitetu Wykonawczego organizacji, był redaktorem wydawanego przez nią pisma „Strzała”. Na jego łamach zadebiutował wierszem Wypadek przy pracy. Po utworzeniu getta w okupowanej Warszawie pozostał wraz z matką po aryjskiej stronie (ojciec zmarł tuż przed wybuchem wojny). Mimo ryzyka (za pozostawanie poza gettem osób pochodzenia żydowskiego groziła śmierć) 3 czerwca 1942 r. wziął ślub z Barbarą Drapczyńską w kościele św. Trójcy na Solcu. Studiował polonistykę na konspiracyjnym Uniwersytecie Warszawskim i jednocześnie tworzył poezję. W czasie okupacji w latach 1940–1944 wydał cztery tomiki wierszy. W konspiracji służył w batalionie „Zośka” AK, używając pseudonimów „Krzysztof” i „Zieliński”. Uczestniczył w akcjach sabotażowych, m.in. wykolejeniu pociągu 27 kwietnia 1944 r. Problemy zdrowotne sprawiły jednak, że został przesunięty do sekcji prasowej, a potem do harcerskiego batalionu „Parasol” jako zastępca dowódcy plutonu. 1 sierpnia 1944 r. walki powstańcze odcięły go od macierzystego oddziału, więc dołączył do powstańców broniących Pałacu Blanka. 4 sierpnia 1944 r. został tam śmiertelnie postrzelony przez niemieckiego snajpera. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych poetów okresu wojny, zaliczany jest do tzw. pokolenia Kolumbów, czyli pisarzy i poetów urodzonych ok. 1920 r., na których twórczość wywarły wpływ przeżycia wojny i okupacji. Dorobek Krzysztofa Kamila Baczyńskiego to ponad pół tysiąca wierszy i poematów, kilkanaście opowiadań oraz liczne rysunki i grafiki.

Władysław Bartoszewski (1922–2015) - oficer Armii Krajowej, uczestnik powstania warszawskiego, więzień KL Auschwitz, historyk, publicysta, minister spraw zagranicznych RP, senator. Ukończył gimnazjum im. Stanisława Kostki i Liceum Humanistyczne Towarzystwa Wychowawczo-Oświatowego „Przyszłość” w Warszawie, gdzie w 1939 r. zdał maturę. We wrześniu 1939 r. brał udział jako cywil w obronie Warszawy. 19 września 1940 r. został złapany na Żoliborzu podczas łapanki i trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz (nr 4427). 8 kwietnia 1941 r. został zwolniony z obozu, prawdopodobnie dzięki staraniom Polskiego Czerwonego Krzyża. Po powrocie do Warszawy nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej, któremu przekazał informacje na temat KL Auschwitz. Rozpoczął też współpracę z Zofią Kossak-Szczucką, która kierowała tajną organizacją charytatywną Front Odrodzenia Polski. W 1942 r. wstąpił do Armii Krajowej, gdzie działał w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej oraz w Komitecie/Radzie Pomocy Żydom „Żegota”. Uczestniczył m.in. w akcji pomocy Żydom podczas powstania w getcie warszawskim w 1943 r. Prowadził też działalność publicystyczną, redagując m.in. podziemny miesięcznik katolicki „Prawda” i „Prawda Młodych” (od 1944 r. był jego redaktorem naczelnym), a w czasie powstania warszawskiego – pisma „Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe”. Jako pracownik Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj pomagał więźniom Pawiaka. W czasie powstania warszawskiego był adiutantem dowódcy Placówki Informacyjno-Radiowej „Anna” Kazimierza Ostrowskiego. 1 października został awansowany do stopnia podporucznika, a trzy dni później odznaczony Krzyżem Walecznych. Po kapitulacji powstania przedostał się do Krakowa. Tam pracował w Biurze Informacji i Propagandy KG AK, a w lutym 1945 r. wrócił do Warszawy, gdzie pozostał w konspiracji jako członek organizacji „Nie” i pracownik Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Po wojnie współpracował z Polskim Stronnictwem Ludowym Stanisława Mikołajczyka, a także z Instytutem Pamięci Narodowej i Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. W latach 40. dwukrotnie aresztowany przez Służbę Bezpieczeństwa i skazany za rzekome szpiegostwo. W więzieniu spędził ponad dwa lata, w 1955 r. został uznany za niesłusznie skazanego, ale w dalszym ciągu był inwigilowany przez bezpiekę. Prowadził działalność publicystyczną, publikując m.in. w „Tygodniku Powszechnym” oraz nawiązując współpracę z Radiem Wolna Europa. Zaangażował się też w działalność opozycyjną – w 1980 r. został członkiem NSZZ „Solidarność”, był internowany w stanie wojennym. Po 1989 r. był m.in. ambasadorem RP w Austrii, ministrem spraw zagranicznych (dwukrotnie), senatorem, przewodniczącym Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz rady Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. Zmarł 24 kwietnia 2015 r. w Warszawie. Kawaler Orderu Orła Białego i Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Jan Roman Bytnar, ps. „Rudy”, „Czarny”, „Janek”, „Krokodyl”, „Jan Rudy” (1921−1943) - podharcmistrz, członek Szarych Szeregów. Działalność konspiracyjną w okupowanej przez Niemców Warszawie rozpoczął już w październiku 1939 r., przystępując wraz z kolegami z harcerstwa (m.in. Tadeuszem Zawadzkim, ps. „Zośka”) do Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (PLAN). W 1941 r. dołączył do Szarych Szeregów, gdzie m.in. dowodził hufcem „Ochota” Grup Szturmowych. Uczestniczył w akcjach małego sabotażu organizowanych przez „Wawer”, w tym najgłośniejszych, jak zerwanie flagi Trzeciej Rzeszy z budynku Zachęty czy namalowanie znaku Polski Walczącej na pomniku Lotnika. Brał udział także w akcjach gazowania kin podczas seansów niemieckich filmów, rozwieszania w mieście polskich flag oraz rozbrajania Niemców (podczas jednej z takich akcji 18 stycznia 1943 r. zastrzelił niemieckiego urzędnika). Dnia 23 marca 1943 r. został aresztowany wraz z ojcem przez gestapo w swoim mieszkaniu przy Al. Niepodległości 159 i przewieziony na Pawiak. Podczas przesłuchań, które odbywały się w siedzibie gestapo przy Al. Szucha, był brutalnie bity i torturowany. Dnia 26 marca żołnierzom Grup Szturmowych udało się odbić Bytnara podczas przewożenia z Al. Szucha na Pawiak w Akcji pod Arsenałem. „Rudy” był w stanie krytycznym, więc 30 marca potajemnie przewieziono go do szpitala na Woli, gdzie zmarł. Pośmiertnie został awansowany na podporucznika i odznaczony Krzyżem Walecznych. Przesłuchujący „Rudego” esesmani Herbert Schulz i Ewald Lange zostali zastrzeleni przez bojowców Grup Szturmowych.

Julien Bryan (1899–1974) - amerykański dokumentalista, fotograf i reżyser. Brał udział w I wojnie światowej, podczas której napisał wydany później drukiem dziennik. W latach 1935–1939 dokumentował życie codzienne w Polsce, III Rzeszy i Związku Radzieckim. 7 września 1939 r. przedostał się do Warszawy, gdzie chciał dokumentować zniszczenia wojenne i codzienność bombardowanej i oblężonej stolicy. Aby ułatwić fotografowi zadanie, prezydent miasta Stefan Starzyński udostępnił mu samochód i tłumacza. Aż do 21 września Bryan fotografował i filmował życie w Warszawie, będąc prawdopodobnie jedynym wówczas zagranicznym dziennikarzem. Rezultatem jego działalności są nie tylko setki zdjęć (w tym również unikatowych – kolorowych), lecz także krótkometrażowy film dokumentalny Oblężenie, który w 1941 r. był nominowany do Oscara. W 1946 r. Bryan wrócił do Polski, dokumentując jej rzeczywistość powojenną. Nie była to ostatnia jego wizyta – przyjechał tu jeszcze w 1959 i 1974 r. Był jednym z najważniejszych kronikarzy dziejów Warszawy.

Antoni Chruściel „Monter” (1985–1960) - generał Wojska Polskiego, komendant Okręgu Warszawa-Miasto Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, faktyczny dowódca powstania warszawskiego. W 1914 r. wraz z drużyną skautową, do której należał, wstąpił do Legionu Wschodniego. Po jego rozwiązaniu we wrześniu 1914 r. został wcielony do armii austriackiej. W 1915 r. po ukończeniu szkoły podoficerskiej i szkoły oficerów rezerwy objął dowództwo nad plutonem, następnie był instruktorem szkoły podoficerskiej i dowódcą kompanii w austriackim 90 pułku piechoty. W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego – stanął na czele 5 kompanii 2 batalionu 14 pułk piechoty, wraz z którym walczył z Ukraińcami, a następnie w wojnie polsko-bolszewickiej. Od 1922 r. dowodził kompanią w 42 pułku piechoty w Białymstoku. Jednocześnie studiował prawo na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W 1923 r. został przeniesiony do Korpusu Kadetów we Lwowie, gdzie dowodził kompanią, a w 1927 r. do 6 Pułku Strzelców Podhalańskich w Stryju, gdzie dowodził batalionem. Po ukończeniu kursu Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie w 1931 r. wykładał taktykę w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, a od 1934 do 1936 r. – w Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. W 1937 r. objął stanowisko dowódcy 40 pułk piechoty we Lwowie, a w 1938 r. – dowódcy 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców im. Tadeusza Kościuszki w Brześciu nad Bugiem, z którym walczył w składzie Armii „Łódź” podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r., m.in. broniąc Twierdzy Modlin. Po kapitulacji wojsk polskich został wzięty do niewoli i osadzony w niemieckim obozie jenieckim w Działdowie, w którym przebywał do końca października 1939 r. W 1940 r. wstąpił do Związku Walki Zbrojnej – początkowo pełnił funkcję szefa wydziału taktyczno-wyszkoleniowego Komendy Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto, a następnie szefa Sztabu i zastępcy komendanta Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. W 1941 r. został mianowany Komendantem Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Brał udział w naradzie, na której podjęto decyzję o wybuchu powstania warszawskiego. Został jego faktycznym dowódcą. Po kapitulacji oddziałów powstańczych przebywał w oflagu Langwasser koło Norymbergii, a od 1945 r. w obozie Colditz koło Lipska. Po wyzwoleniu obozu udał się do Wielkiej Brytanii, gdzie objął stanowisko zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych, a następnie Inspektora Komisji Likwidacyjnej. Od 1947 r. był członkiem Rady Naczelnej Koła AK. Po demobilizacji oddziałów polskich w 1948 r. pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. W 1956 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował jako radca prawny. Zmarł 30 listopada 1960 r. w Waszyngtonie.

Walerian Czuma (1890–1962) - generał Wojska Polskiego, komendant Straży Granicznej, we wrześniu 1939 r. dowodził obroną Warszawy. W czasie I pierwszej wojny światowej dowodził batalionem 3 pułku piechoty Legionów Polskich, w 1918 r. organizował w Rosji polską Dywizję Syberyjską, która walczyła po stronie białych przeciwko bolszewikom. W 1920 r. dostał się do niewoli, którą opuścił w 1922 r. podczas wymiany jeńców. W II Rzeczypospolitej był m.in. dowódcą jednostek w Wilnie i we Lwowie oraz komendantem Straży Granicznej (od 1939 r.). 3 września 1939 r. został dowódcą obrony Warszawy. W krótkim czasie zorganizował zgrupowanie złożone z garnizonu warszawskiego, cofających się i rozbitych jednostek oraz ochotników, liczące ok. 70 tys. żołnierzy. Sprawnie pokierował organizacją systemu fortyfikacji, barykad i rowów przeciwczołgowych, zbudowanych wysiłkiem mieszkańców Warszawy. Po kapitulacji stolicy 28 września trafił do niemieckiej niewoli i przez całą wojnę przebywał w oflagu w Murnau. Po wojnie pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, nie angażując się politycznie. Pierwotnie pochowany w Wrexham; w 2004 r. jego szczątki przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie. Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Krzyżem Walecznych (czterokrotnie).

Maciej Aleksy Dawidowski, ps. „Alek”, „Glizda”, „Kopernicki”, „Koziorożec” (1920−1943) - instruktor harcerski, podharcmistrz, członek Szarych Szeregów. W październiku 1939 r. wraz kolegami z gimnazjum i harcerstwa rozpoczął działalność konspiracyjną w okupowanej Warszawie, najpierw w Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (PLAN), a później w Szarych Szeregach (od 1941 r.). Uczestniczył w akcjach Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, w tym w zarzucaniu polskich flag na sieci trakcyjne czy zrywaniu niemieckich flag. Dnia 11 lutego 1942 r. zdemontował metalową płytę z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie, którą Niemcy zasłonili napis: „Mikołajowi Kopernikowi – Rodacy” (na zdjętej płycie był niemiecki napis: „Dem Grossen Astronomen Nikolaus Kopernikus” − Wielkiemu astronomowi Mikołajowi Kopernikowi). Wziął udział w Akcji pod Arsenałem 26 marca 1943 r., której celem było uwolnienie z rąk gestapo jego przyjaciela, Jana Bytnara „Rudego”. Akcja się udała (choć wskutek ciężkiego pobicia podczas przesłuchań „Rudy” po kilku dniach zmarł), ale Dawidowski został ciężko ranny w brzuch i mimo operacji zmarł w Szpitalu Dzieciątka Jezus 30 marca – tego samego dnia, co jego przyjaciel, „Rudy”. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari – jako pierwszy członek Szarych Szeregów.

Oskar Dirlewanger (1895–1945) - zbrodniarz wojenny, oberführer SS, dowódca specjalnych jednostek SS złożonych z kryminalistów, kierowanych do zwalczania partyzantki i akcji represyjnych przeciwko ludności cywilnej. W 1940 r. wnioskował o utworzenie specjalnego oddziału, w którego skład początkowo weszli kłusownicy, a następnie pospolici przestępcy. SS-Sonderkommando Dirlewanger miało za zadanie początkowo przede wszystkim zwalczanie agentów i przemytu w Generalnym Gubernatorstwie. Już wówczas wykazał się taką brutalnością i okrucieństwem, że nawet niemieckie władze okupacyjne próbowały postawić go przed sądem. W 1942 r. jego oddział został przeniesiony na Białoruś, gdzie dokonał licznych zbrodni. W sierpniu 1944 r. skierowano go do tłumienia powstania warszawskiego. Podwładni Dirlewangera dopuścili się gwałtów, morderstw połączonych nierzadko z okrutnymi torturami zarówno na powstańcach, jak i na ludności cywilnej, w tym kobietach i dzieciach. Za swoje „zasługi” został awansowany i odznaczony przez gubernatora Hansa Franka. Po stłumieniu powstania w Warszawie jego oddział został wysłany do walki z powstańcami słowackimi. Dirlewanger zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach w Altshausen we francuskiej strefie okupacyjnej – być może wskutek pobicia przez pilnujących go Polaków. Historycy szacują, że on i jego podwładni odpowiadają za śmierć co najmniej 60 tys. ludzi.

Marek Edelman (1919 lub 1922−2009) - lekarz, działacz społeczny, jeden z przywódców powstania w getcie. Urodził się w Homlu (dziś na Białorusi), lecz po 1945 r. jako miejsce urodzenia podawał Warszawę (dokąd rodzina Edelmanów przeprowadziła się na początku lat 20.), aby uniknąć repatriacji do ZSRR. Rodzice byli zaangażowani w politykę, działając w środowisku socjalistów, dlatego też już jako dziecko Marek Edelman wstąpił do Socjalistycznego Związku Dziecięcego (Socjalistiszer Kinder-Farband), funkcjonującego przy Bundzie. W 1939 r. wstąpił do młodzieżowej przybudówki Bundu, Związku Młodzieży Cukunft, a następnie do „dorosłego” Bundu. W 1942 r. współorganizował Żydowską Organizację Bojową na terenie getta warszawskiego. W czasie powstania w getcie dowodził oddziałem, a po śmierci Mordechaja Anielewicza 8 maja 1943 r. został ostatnim dowódcą powstania w getcie warszawskim. 10 maja wraz z oddziałem udało mu się przedostać kanałami poza teren getta. Ukrywał się aż do wybuchu powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944 r. W czasie powstania walczył – jak cała pozostała ŻOB – pod komendą Armii Ludowej na Starówce. Po upadku powstania aż do listopada 1944 r. ukrywał się w Warszawie, następnie został wyprowadzony z niszczonego przez Niemców miasta przez personel Czerwonego Krzyża. Po wojnie zamieszkał w Łodzi. Ukończył Akademię Medyczną. W latach 70. zaangażował się w działalność opozycyjną, m.in. współtworząc Komitet Obrony Robotników. Był członkiem „Solidarności”, w grudniu 1981 r. został na kilka dni internowany, w 1989 r. uczestniczył w rozmowach Okrągłego Stołu. W 1998 r. został kawalerem Orderu Orła Białego. Zmarł w Warszawie, został pochowany na cmentarzu żydowskim.

August Emil Fieldorf, ps. „Nil” (1895−1953) - generał, dowódca Kedywu Armii Krajowej, zastępca Komendanta Głównego AK. Urodził się w Krakowie, gdzie ukończył gimnazjum i seminarium nauczycielskie. W 1910 r. wstąpił do Towarzystwa Sportowo-Gimnastycznego „Strzelec”. W 1914 r. rozpoczął służbę w Legionach Polskich. Po kryzysie przysięgowym został wysłany na front włoski. W 1918 r. zdezerterował z armii austro-węgierskiej i wrócił do Krakowa, gdzie rozpoczął działalność konspiracyjną w Polskiej Organizacji Wojskowej. Od listopada 1918 r. służył w Wojsku Polskim, m.in. dowodząc kompanią piechoty podczas wojny polsko-bolszewickiej. W okresie II Rzeczypospolitej pozostał w wojsku, awansując do stopnia podpułkownika. Od 1935 r. dowodził batalionem Korpusu Ochrony Pogranicza w Trokach. Podczas wojny obronnej Polski dowodził 51 Pułkiem Piechoty Strzelców Kresowych im. Giuseppe Garibaldiego, który został rozbity pod Iłżą w nocy z 8 na 9 września. Mimo zatrzymania i internowania na Słowacji Fieldorfowi udało się w końcu przedostać do Francji, gdzie wstąpił do tworzącej się Armii Polskiej (otrzymał awans na stopień pułkownika). Po kapitulacji Francji wraz z wojskiem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Dnia 6 września 1940 r. jako pierwszy emisariusz rządu RP na uchodźstwie dotarł – przez Afrykę, Turcję, Jugosławię i Węgry – do Warszawy, gdzie włączył się w budowę struktur konspiracyjnego Związku Walki Zbrojnej. W 1942 r. objął funkcję dowódcy Kedywu AK. W obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej w kwietniu 1944 r. otrzymał zadanie stworzenia i dowodzenia organizacją „Nie”, która miała kontynuować działalność konspiracyjną pod okupacją sowiecką po rozwiązaniu AK. Po upadku powstania warszawskiego jako generał brygady został zastępcą komendanta AK. 7 kwietnia 1945 r. został aresztowany w Milanówku pod Warszawą przez NKWD. Nie został jednak rozpoznany i wysłano go do łagru na Uralu. W 1947 r. wrócił do Polski. Nie podjął już działalności konspiracyjnej, a w 1948 r. ujawnił się władzom komunistycznym, licząc na amnestię. W 1950 r. został aresztowany przez UB w Łodzi, a następnie osadzony w więzieniu na warszawskim Mokotowie. Został fałszywie oskarżony o likwidowanie partyzantów sowieckich. Mimo brutalnego śledztwa nie poszedł na współpracę z komunistami. W sfingowanym procesie został skazany na śmierć i powieszony 24 lutego 1953 r. Kawaler Orderu Virtuti Militari (1944) oraz Orderu Orła Białego (pośmiertnie w 2006 r.).

Tadeusz Gajcy, ps. „Karol Topornicki”, „Roman Oścień”, „Topór” (1922−1944) - poeta, żołnierz Armii Krajowej. Maturę zdał w 1941 r. na tajnych kompletach, a następnie studiował polonistykę na konspiracyjnym Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie związał się też z podziemną Konfederacją Narodu, założoną przez działaczy przedwojennego Obozu Radykalno-Narodowego „Falanga”. Redagował miesięcznik literacki „Sztuka i Naród”, gdzie opublikował swój pierwszy wiersz Wczorajszemu. W 1943 r. opublikował pierwszy tomik poezji zatytułowany Widma, rok później kolejny – Grom powszedni. W czasie powstania warszawskiego walczył na Starym Mieście. Zginął 16 sierpnia, broniąc kamienicy przy ul. Przejazd 1/3 (dziś ul. Andersa). Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej i osiągnięcia w działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury.

Jan Nowak Jeziorański, właśc. Zdzisław Antoni Jeziorański (1914–2005) - polityk i działacz społeczny, dziennikarz, wysłannik Komendy Głównej Armii Krajowej i rządu polskiego na uchodźstwie, dyrektor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Urodził się w Berlinie, następnie wraz z rodziną przeniósł się do Warszawy, a potem na studia ekonomiczne do Poznania, gdzie po ukończeniu studiów pozostał na uczelni. Pracę naukową przerwał mu wybuch wojny. We wrześniu 1939 r. walczył w 2 Dywizjonie Artylerii Konnej. Na Wołyniu trafił do niewoli niemieckiej, ale udało mu się uciec w 1940 r. i dotrzeć do Warszawy. Tu rozpoczął działalność konspiracyjną – najpierw w Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej. Pracował m.in. w komórce zajmującej się propagandą – akcji „N”, która przygotowywała materiały (po niemiecku) mające na celu obniżenie morale i zdezorientowanie żołnierzy niemieckich. W 1943 r. na ochotnika zgłosił się do swojej pierwszej misji kurierskiej poza granice kraju: jako Jan Kwiatkowski przemycił materiały opisujące sytuację w Polsce pod okupacją do polskiej placówki dyplomatycznej w Sztokholmie (Szwecja pozostawała w czasie wojny neutralna). Mimo że był poszukiwany przez Niemców, udało mu się w przebraniu robotnika portowego dostarczyć przesyłkę i bezpiecznie wrócić. Sukces misji zaowocował kolejnym zadaniem. W tym samym roku został wysłany do Londynu jako Jan Nowak. W Anglii spotkał się m.in. z prezydentem Władysławem Raczkiewiczem, premierem Stanisławem Mikołajczykiem i Naczelnym Wodzem gen. Kazimierzem Sosnkowskim oraz z przedstawicielami rządu brytyjskiego: premierem Winstonem Churchillem i szefem MSZ Anthonym Edenem. Materiały, które dostarczył, oraz jego relacja z sytuacji w okupowanej Polsce miały skłonić sprzymierzonych do bardziej energicznych działań. W lipcu 1944 r. przez Włochy samolotem wrócił do Warszawy i wziął udział w powstaniu warszawskim. Podczas walk ożenił się z Jadwigą Wolską ps. „Greta”. Tuż po kapitulacji powstania wraz z żoną wyruszył w kolejną misję do Londynu. Przez Niemcy, Szwajcarię i Francję dotarli w końcu do Anglii, dostarczając materiały (w tym mikrofilmy ukryte m.in. pod opatrunkami i w zapalniczce) zawierające dokumentację powstania. Po wojnie pozostali na emigracji. W 1948 r. Jan Nowak Jeziorański rozpoczął współpracę z BBC, a w 1951 r. objął funkcję dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Pierwsza audycja w języku polskim dotarła na falach eteru do Polski 3 maja następnego roku. Od tej pory RWE stała się dla Polaków w PRL alternatywnym, niezależnym od władz komunistycznych źródłem informacji – stale i bezskutecznie przez nie zagłuszanym. Do Polski przyjechał dopiero w 1989 r., na stałe wrócił w 2002. Zmarł w nocy z 21 na 22 stycznia 2005 r. w Warszawie.

Jan Karski (1914–2000) - prawnik i dyplomata, kurier i emisariusz Polskiego Państwa Podziemnego, autor tzw. raportu Karskiego – pierwszego kompletnego i udokumentowanego świadectwa zbrodni niemieckich na Żydach, za co otrzymał tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. W 1935 r. ukończył studia prawnicze i dyplomatyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, a rok później kurs w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Jeszcze w 1936 r. podjął pracę w placówce dyplomatycznej w Genewie, później w Londynie, a od 1939 r. w Ministerstwie Spraw Zagranicznych II RP w Warszawie. Podczas wojny obronnej Polski służył w 5 Dywizjonie Artylerii Konnej. Po ataku ZSRR na Polskę dostał się do radzieckiej niewoli. W wyniku wymiany jeńców między ZSRR a III Rzeszą został przekazany Niemcom. Uciekł z niemieckiego transportu i przedostał się do Warszawy, gdzie podjął działalność konspiracyjną, zostając kurierem między władzami Polskiego Państwa Podziemnego a rządem RP na uchodźstwie. W 1940 r. na Słowacji został aresztowany przez gestapo. W obawie przed wyjawieniem powierzonych mu tajemnic podczas przesłuchań z zastosowaniem tortur podjął próbę samobójczą. Został odratowany. Z więzienia w Preszowie gestapo przewiozło go do szpitala w Nowym Sączu, skąd odbili go żołnierze ZWZ. W 1941 r. powrócił do Warszawy, gdzie kontynuował działalność konspiracyjną w Biurze Propagandy i Informacji Komendy Głównej AK. Jednocześnie przygotowywał się do kolejnej misji: zbierał informacje o eksterminacji Żydów, m.in. w przebraniu przedostał się do obozu tranzytowego w Izbicy (stąd kierowano więźniów do obozu zagłady w Bełżcu) i do getta warszawskiego. W 1942 r. wyjechał do Londynu i przekazał przedstawicielom rządu RP na uchodźstwie informacje o sytuacji w okupowanej Polsce, w tym raport o eksterminacji Żydów. Na polecenie władz rządu polskiego na emigracji w 1943 r. udał się do Stanów Zjednoczonych, aby przedstawić swój raport prezydentowi Franklinowi Rooseveltowi. Jego opis Holokaustu Roosevelt przyjął z niedowierzaniem. Po powrocie do Londynu pracował najpierw w sekcji polskiej radia BBC, później krótko w radiostacji „Świt”, nadającej audycje przeznaczone dla Polaków w okupowanym kraju. W 1944 r. ponownie został wysłany do Stanów Zjednoczonych z misją zebrania środków na stworzenie filmu o Polskim Państwie Podziemnym. W tym też roku napisał i opublikował książkę Tajne państwo, w której opisał z perspektywy naocznego świadka walkę Polaków, fenomen Polskiego Państwa Podziemnego i zagładę Żydów. Książka stała się bestsellerem. Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji w Stanach Zjednoczonych. W 1948 r. podjął studia w Szkole Służby Zagranicznej na Georgetown University w Waszyngtonie. Na tej uczelni obronił doktorat i od 1952 r. wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu. W 1982 r. otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Zmarł 13 lipca 2000 r. w Waszyngtonie.

Maksymilian Maria Kolbe, właśc. Rajmund Kolbe (1894–1941) - franciszkanin, redaktor i wydawca, pierwszy polski męczennik okresu II wojny światowej i święty Kościoła katolickiego. Jako dziecko doświadczył widzenia, które skłoniło go do wstąpienia do zakonu franciszkanów (śluby wieczyste złożył w 1914 r., święcenia kapłańskie przyjął w 1918 r.). W 1917 r. w Rzymie założył związek Rycerstwo Niepokalanej, którego celem była działalność misyjna i ewangelizacyjna. W 1922 r. Kolbe zaczął wydawać miesięcznik „Rycerz Niepokalanej”, a w 1927 r. przeniósł się do Niepokalanowa pod Warszawą, gdzie stworzył ośrodek kultu maryjnego, a także prężnie działające wydawnictwo. Prowadził też misje na całym świecie, m.in. w latach 1931–1936 w Japonii, Chinach i Indiach. Po powrocie do Polski w 1937 r. uruchomił stację radiową Radio Niepokalanów, odbieraną w całym kraju. Uprawianej przez niego katolickiej i misyjnej publicystyce – w której nie stronił od poruszania problemów społecznych – zarzucano niekiedy antysemityzm. W czasie okupacji niemieckiej był dwukrotnie aresztowany przez gestapo za działalność społeczną, m.in. dawał schronienie wysiedlonym, wśród których byli również Żydzi. Dnia 28 maja 1941 r. został wywieziony do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz (jako więzień numer 16670). 29 lipca, podczas apelu, dobrowolnie zgłosił się do bunkra śmierci w zamian za współwięźnia Franciszka Gajowniczka, jednego z 10 skazanych na śmierć w ramach represji za ucieczkę z obozu jednego z więźniów. Maksymilian Kolbe zmarł 14 sierpnia 1941 r., po ponad dwóch tygodniach głodowania, dobity zastrzykiem z fenolu. Jego ciało zostało spalone w krematorium. Dnia 17 października 1971 r. papież Paweł VI ogłosił beatyfikację Maksymiliana Kolbego, a 10 października 1982 r. Jan Paweł II kanonizował go jako męczennika (w uroczystościach wziął udział także uratowany przez ojca Kolbego Franciszek Gajowniczek).

Tadeusz Komorowski ps. „Bór” (1895–1966) - generał, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych, komendant Armii Krajowej, premier rządu RP na uchodźstwie. Urodził się w Chrobrowie (dziś na Ukrainie), ukończył gimnazjum we Lwowie. Karierę wojskową zaczynał w armii austro-węgierskiej, w listopadzie 1918 r. rozpoczął służbę w Wojsku Polskim w stopniu porucznika. Jako oficer kawalerii brał udział w wojnach o granice: z Ukraińcami, a następnie z bolszewikami. W okresie międzywojennym pozostał w wojsku, awansując do stopnia pułkownika. Prowadził m.in. szkolenia z jazdy konnej w Oficerskiej Szkole Artylerii, był komendantem Szkoły Podoficerów Zawodowych Kawalerii we Lwowie i Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. Na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie w 1936 r. pełnił funkcję kierownika drużyny jeździeckiej (Polacy zdobyli srebrny medal w drużynowym wszechstronnym konkursie konia wierzchowego). We wrześniu 1939 r. dowodził Ośrodkiem Zapasowego Zgrupowania Kawalerii w Garwolinie, a później został zastępcą dowódcy Kombinowanej Brygady Kawalerii w ramach Armii „Lublin”. Komorowskiemu udało się uniknąć niewoli i w grudniu 1939 r. w Krakowie założył podziemną Organizację Wojskową, która w styczniu 1940 r. dołączyła do struktur Związku Walki Zbrojnej. Wkrótce został komendantem krakowskiego obszaru ZWZ (od lutego 1940 r. w stopniu generała brygady), ale został zdekonspirowany i w 1941 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie został zastępcą komendanta ZWZ-AK. 17 lipca 1943 r. został nominowany na stanowisko Komendanta Głównego AK, a rok później 30 września został Naczelnym Wodzem w miejsce gen. Sosnkowskiego. W obliczu zbliżającej się do Warszawy Armii Czerwonej zadecydował o rozpoczęciu w stolicy powstania (1 sierpnia 1944 r.) w ramach akcji „Burza”. Po 63 dniach walki, 3 października 1944 r. na spotkaniu z SS-Obergruppenführerem Erichem von dem Bach-Zelewskim w Ożarowie Mazowieckim podpisał akt kapitulacji powstania warszawskiego. Trafił do niewoli (komendantem AK został gen. Leopold Okulicki, ps. „Niedźwiadek”) i został przewieziony do Berlina, a następnie do oflagu pod Norymbergą. Po zakończeniu wojny wyjechał do Londynu, gdzie 25 maja 1945 r. ponownie objął stanowisko Naczelnego Wodza, które piastował do 8 listopada 1946 r. Od 2 lipca 1947 r. do 10 lutego 1949 r. pełnił urząd premiera rządu RP na uchodźstwie. W 1956 r. wszedł do Rady Trzech, która stanęła w opozycji wobec niekonstytucyjnego – zdaniem jej członków – przedłużenia kadencji prezydenta Augusta Zaleskiego i ogłosiła się najwyższym organem państwa polskiego. W 1966 r. z inicjatywy gen. Komorowskiego ustanowiono odznaczenie pamiątkowe dla byłych akowców – Krzyż Armii Krajowej. 24 sierpnia 1966 r. „Bór” zmarł na atak serca. Został pochowany w Londynie.

Janusz Korczak, właśc. Henryk Goldszmit (1878–1942) - lekarz, pedagog i działacz społeczny, pisarz i publicysta. Urodził się w Warszawie, pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej. Po śmierci ojca w 1898 r. musiał pomagać w utrzymaniu rodziny dawaniem korepetycji. Ukończył studia medyczne na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie i w 1905 r. uzyskał dyplom lekarski. W tym samym roku został powołany do armii carskiej i jako lekarz służył podczas wojny rosyjsko-japońskiej na Dalekim Wschodzie. Po powrocie pracował jako lekarz, wyjeżdżał także do Berlina, Paryża i Londynu, by doskonalić lekarskie umiejętności. Szczególnie interesował się problemami wychowania dzieci. Podczas I wojny światowej był lekarzem w armii carskiej, natomiast w czasie wojny polsko-bolszewickiej – w Wojsku Polskim, gdzie dosłużył się stopnia majora.
Od 1912 r. prowadził (wraz ze Stefanią Wilczyńską) Dom Sierot przy ul. Krochmalnej w Warszawie, a od 1919 r. także Zakład Wychowawczy w Pruszkowie, powołany przez Towarzystwo „Nasz Dom”. Oba domy przeznaczone były dla sierot w wieku 7–14 lat. Nie były wyłącznie przytułkami – Korczak dbał o rozwój psychofizyczny, a także społeczny swoich podopiecznych. Wprowadził m.in. samorządy, system obowiązków, opiekę starszych dzieci nad młodszymi, gazetkę itp. Prowadził badania socjologiczne i psychologiczne. Oprócz działalności opiekuńczej Janusz Korczak publikował w prasie, pisał opowiadania, powieści i sztuki teatralne. Szczególne miejsce zajmowała w jego twórczości literatura dla dzieci i młodzieży, w tym przede wszystkim powieści Król Maciuś Pierwszy i Kajtuś czarodziej. Jego pseudonim – Janusz Korczak – pojawił się po raz pierwszy w 1898 r. na konkursie teatralnym zorganizowanym przez Ignacego Jana Paderewskiego (w wersji Janasz Korczak), a na stałe jako Janusz Korczak publikował w czasopiśmie „Wędrowiec” (od 1900 r.), gdzie prowadził rubrykę dotyczącą wychowania dzieci. Współpracował również z Polskim Radiem, prowadząc tzw. gadaninki o dzieciach, jako Stary Doktor. W latach 1926–1930 redagował pismo „Mały Przegląd”, którego treścią były teksty przygotowywane przez dzieci i młodzież. W czasie okupacji niemieckiej, także po przeniesieniu jego placówki do getta warszawskiego, nie zaprzestał działalności. Mimo możliwości wydostania się z getta i ukrycia po stronie aryjskiej Korczak pozostał ze swoimi podopiecznymi. Na początku sierpnia 1942 r. podczas Wielkiej Akcji, czyli likwidacji warszawskiego getta, został wraz ok. 200 dziećmi wywieziony do obozu zagłady w Treblince i tam zamordowany w komorze gazowej.

Stefan Korboński (1901–1989) - prawnik, działacz ruchu ludowego, kierownik Walki Cywilnej Związku Walki Zbrojnej (później Armii Krajowej) i szef Oporu Społecznego w Kierownictwie Walki Podziemnej, Delegat Rządu na Kraj, poseł na Sejm Ustawodawczy z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1917 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, od listopada 1918 r. brał udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich w Częstochowie i w obronie Lwowa. Podczas wojny polsko-bolszewickiej walczył w 29 Pułku Strzelców Kaniowskich. W 1921 r. brał udział w III powstaniu śląskim. W 1925 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim. Wówczas też wstąpił do PSL „Wyzwolenie”. W 1930 r. założył własną kancelarię adwokacką w Warszawie. W 1931 r. zaangażował się w działalność Stronnictwa Ludowego – najpierw został jego prezesem w Łomży, a w 1936 r. – w województwie białostockim. We wrześniu 1939 r. służył w 57 Pułku Piechoty. Po klęsce wojsk polskich znalazł się w niewoli sowieckiej. Uciekł i przedostał się do Warszawy, gdzie wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, a następnie do Armii Krajowej. Jednocześnie działał w podziemnym Stronnictwie Ludowym „Roch”. Od 1940 r. był przedstawicielem Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, a od 1941 r. szefem Kierownictwa Walki Cywilnej. W 1943 r. po połączeniu Kierownictwa Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej i powstaniu Kierownictwa Walki Podziemnej został w nim szefem Oporu Społecznego. Wraz z żoną zorganizował stację radiową, za pomocą której przekazywał Rządowi RP w Londynie informacje z okupowanego kraju. Tą drogą nadał m.in. wiadomość o zagładzie Żydów oraz odkryciu w Katyniu grobów polskich oficerów zamordowanych przez NKWD. Podczas powstania warszawskiego pełnił funkcję dyrektora Departamentu Spraw Wewnętrznych w Delegaturze Rządu RP na Kraj. W 1945 r. po aresztowaniu szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przez NKWD objął stanowisko Delegata Rządu RP na Kraj i przewodniczącego Rady Jedności Narodowej. W nocy z 28 na 29 czerwca 1945 r. został aresztowany przez NKWD. Po miesiącu przesłuchań wyszedł na wolność za wstawiennictwem wicepremiera Stanisława Mikołajczyka. Powrócił do zawodu adwokata i przystąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1946 r. objął stanowisko szefa warszawskiej struktury tej partii, później został członkiem jej Rady Naczelnej, a od 1947 r. członkiem Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL. W 1947 r. został posłem na sejm z ramienia tej partii. W tym też roku w obawie przed aresztowaniem uciekł z Polski na Zachód. Osiadł w Stanach Zjednoczonych. Był działaczem emigracyjnego PSL, a po konflikcie ze Stanisławem Mikołajczykiem – PSL Odłam Jedności Narodowej, następnie współzałożycielem Europejskiego Zgromadzenia Narodów Ujarzmionych (ACEN) i przewodniczącym delegacji polskiej, wreszcie przewodniczącym komitetu generalnego ACEN, członkiem Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce oraz Międzynarodowego PEN Clubu na uchodźstwie. Zmarł 23 kwietnia 1989 r. w Waszyngtonie.

Zofia Kossak-Szczucka, później Kossak-Szatkowska (1889–1968) - pisarka, działaczka społeczna. Urodziła się w Kośminie na Lubelszczyźnie, w rodzinie artystów (była krewną słynnych malarzy: bratanicą Wojciecha i wnuczką Juliusza Kossaków). W 1906 r. przeniosła się do Warszawy, gdzie rozpoczęła pracę jako nauczycielka. W latach 1912–1913 studiowała na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, a następnie w genewskiej École des Beaux-Arts. W 1915 r. wyszła za Stefana Szczuckiego i wraz z mężem osiedliła się w Nowosielicy na Wołyniu, gdzie urodzili się jej dwaj synowie. Po śmierci męża w 1923 r. przeniosła się na Śląsk Cieszyński, gdzie powtórnie wyszła za mąż za oficera WP mjr. Zygmunta Szatkowskiego. Wkrótce urodziła trzeciego syna i córkę. W 1939 r. wróciła do Warszawy, gdzie pod okupacją założyła podziemną organizację Front Odrodzenia Polski, zajmującą się niesieniem pomocy potrzebującym. 11 sierpnia 1942 r. ukazała się jej odezwa zatytułowana Protest!, w której wyraziła swój sprzeciw wobec zagłady Żydów i apelowała o podjęcie działań w celu powstrzymania Holocaustu. „Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy [...]. Protestujemy, kto z nami tego protestu nie popiera, nie jest katolikiem” – napisała. Apel w formie ulotki i plakatu ukazał się niedługo po rozpoczęciu przez Niemców ostatecznej likwidacji getta warszawskiego. We wrześniu tego roku wraz z Wandą Krahelską stworzyły Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, który później stał się organem rządu RP i przekształcił w Radę Pomocy Żydom „Żegota”. Była to jedyna w okupowanej Europie państwowa instytucja pomagającą Żydom. Działacze „Żegoty” wspierali Żydów materialnie, organizowali schronienie, opiekę lekarską i fałszywe dokumenty, w tym metryki chrztu.
27 września 1943 r. wskutek donosu została aresztowana przez gestapo, a następnie wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W 1944 r. przewieziono ją z powrotem do Warszawy, do więzienia na Pawiaku. Mimo wyroku śmierci dzięki staraniom podziemia udało się ją uwolnić pod koniec lipca 1944 r. W czasie powstania warszawskiego pracowała w referacie prasowym Biura Informacji i Propagandy KG AK, redagowała m.in. „Biuletyn Informacyjny” oraz występowała na antenie Polskiego Radia. Po kapitulacji powstania opuściła stolicę wraz z ludnością cywilną. Po wojnie wyjechała do Wielkiej Brytanii, gdzie wraz z mężem pracowała na rzecz pomocy Polsce. W 1957 r. zdecydowała się na powrót do ojczyzny. W 1964 r. była jednym z sygnatariuszy Listu 34 w obronie wolności słowa. Zmarła 9 kwietnia 1968 r. w Bielsku-Białej. Zofia Kossak-Szczucka jest autorką kilkudziesięciu powieści. Za debiut uważa się jej wspomnienia z okresu wojny polsko-bolszewickiej pt. Pożoga (1922 r.). Natomiast z okresu jej pobytu w KL Auschwitz pochodzi powieść W otchłani. Za działalność na rzecz ratowania Żydów w czasie II wojny światowej otrzymała tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.

Krystyna Krahelska ps. „Danuta” (1914–1944) - żołnierz Armii Krajowej, harcerka, poetka. Urodziła się w Mazurkach (dziś na Białorusi), w rodzinie inteligenckiej. W 1928 r. wstąpiła do Związku Harcerstwa Polskiego. W 1935 r. rozpoczęła studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego (geografię i historię, a później także etnografię). Jeszcze w czasie studiów kilkakrotnie występowała na antenie Polskiego Radia, śpiewając pieśni ludowe. Rzeźbiarce Ludwice Nitschowej pozowała do rzeźby syrenki warszawskiej. Chociaż podobieństwo niełatwo jest dostrzec – co było świadomym zabiegiem – to rysy syrenki warszawskiej były inspirowane młodzieńczą radością i siłą, które artystka dostrzegła w Krahelskiej. We maju 1939 r. Krystyna Krahelska obroniła pracę magisterską z etnografii. We wrześniu 1939 r. przebywała w Warszawie, wzięła udział w obronie stolicy jako cywilna ochotniczka. Następnie na krótko przeniosła się do Puław. W grudniu 1939 r. wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej. Jako łączniczka przewoziła broń i inne materiały na teren Nowogródczyzny. Po przeszkoleniu medycznym sama została instruktorką pielęgniarek. W czasie okupacji w prasie podziemnej po raz pierwszy opublikowano jej wiersze (po wojnie ukazały się dwa tomy jej poezji: Smutna rzeka i Wiersze). Jest też autorką jednej z najbardziej znanych piosenek powstańczych Hej chłopcy, bagnet na broń (1943 r.). W czasie powstania warszawskiego była sanitariuszką w plutonie 7 Pułku Ułanów Lubelskich AK. Pierwszego dnia powstania jej oddział atakował budynek Domu Prasy przy ul. Marszałkowskiej 3/5. W czasie udzielania pomocy rannemu koledze została trzykrotnie postrzelona przez niemieckiego snajpera. Mimo operacji w szpitalu powstańczym zmarła następnego dnia nad ranem.

Janusz Kusociński (1907–1940) - lekkoatleta, złoty medalista olimpijski z Los Angeles w biegu na 10 tys. m, srebrny medalista pierwszych mistrzostw Europy na dystansie 5 tys. m. Przygodę ze sportem zaczął od piłki nożnej, dopiero w 1925 r. został biegaczem. Opracował interwałową metodę treningu. W 1928 r. został mistrzem Polski w biegu na 5 tys. m. W 1931 r. „Przegląd Sportowy” uznał go za najlepszego sportowca roku. W 1932 r. na Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles zdobył złoty medal w biegu na 10 tys. m, a w 1934 r. podczas I Mistrzostw Europy w Lekkoatletyce w Turynie – srebrny medal w biegu na 5 tys. m. Po kontuzji kolana w 1938 r. rozpoczął studia w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie. Po ich ukończeniu pracował jako nauczyciel wychowania fizycznego, trener i dziennikarz. Był redaktorem naczelnym „Kuriera Sportowego”. W 1939 r. wrócił do startów w zawodach. Pasmo sukcesów przerwał wybuch II wojny światowej. Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r. walczył w kompanii karabinów maszynowych II batalionu 360 Pułku Piechoty. Został dwukrotnie ranny. Po kapitulacji wojsk polskich pracował jako kelner w karczmie „Pod Kogutkiem” w Warszawie. Jednocześnie działał w konspiracji, wstąpił do Związku Walki Zbrojnej. Należał do konspiracyjnej Organizacji Wojskowej „Wilki”. Po jej dekonspiracji 28 marca 1940 r. został aresztowany przez gestapo, osadzony w więzieniu przy ul. Rakowieckiej i poddany torturom. W dniach 20–21 czerwca 1940 r. został wywieziony do Palmir pod Warszawą i rozstrzelany w ramach akcji AB, której celem była eksterminacja polskiej inteligencji (oprócz 3000 inteligencji i 3500 kryminalistów).

Franz Kutschera (1904–1944) - zbrodniarz wojenny, dowódca SS i Policji na dystrykt warszawski Generalnego Gubernatorstwa podczas okupacji niemieckiej, zwany katem Warszawy. Urodził się w Austrii, w NSDAP od 1930 r., do SS wstąpił w następnym roku. 23 września 1943 r. objął stanowisko szefa policji w dystrykcie warszawskim. Zwiększył liczbę łapanek i egzekucji ulicznych – w ciągu niespełna pięciu miesięcy jego rządów w Warszawie zabito ok. 5 tys. Polaków. Przez cały ten czas posługiwał się wyłącznie nazwą stanowiska (dowódca SS i Policji na Dystrykt Warszawski), a jego tożsamość była nieznana. Odkrył ją Aleksander Kunicki ps. „Rajski”, co umożliwiło Komendzie Głównej AK przygotowanie wyroku i dokonanie zamachu. Dnia 1 lutego 1944 r. w Alejach Ujazdowskich 12 żołnierzy z oddziału specjalnego Kedywu KG AK „Pegaz” przeprowadziło akcję „Kutschera”, w wyniku której zabity został dowódca SS i czterech innych Niemców. Zginęło też czterech akowców. Akcja podziemia sprawiła, że Niemcy zaprzestali w Warszawie publicznych egzekucji.

Eugeniusz Lokajski (1908–1944) - podporucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, lekkoatleta, olimpijczyk, fotograf powstania warszawskiego. Urodził się w Warszawie, w rodzinie rzemieślniczej. Od młodych lat uprawiał lekkoatletykę, w tym zwłaszcza pięciobój, rzut oszczepem i skok wzwyż. W 1924 r. został zawodnikiem klubu Warszawianka, gdzie zajął się także pływaniem, biegami i piłką nożną. W 1932 r. ukończył studia w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie (obecnie AWF) i wkrótce rozpoczął zajęcia na rodzimej uczelni oraz pracę jako nauczyciel wychowania fizycznego. W 1934 r. został mistrzem Polski w rzucie oszczepem, rok później wicemistrzem świata w pięcioboju, startował też na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie w 1936 r. W tym samym roku ustanowił niepobity przez 17 lat rekord Polski w rzucie oszczepem (73,27 m). W latach 1931–1932 odbył szkolenie w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie, które ukończył w stopniu podporucznika. We wrześniu 1939 r. został wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną niedaleko Brześcia, ale udało mu się zbiec i w październiku przedostał się do Warszawy. W czasie okupacji prowadził zakład fotograficzny, a także lekcje wf-u w liceum. Wykładał też na tajnych kompletach CIWF. Po śmierci brata w styczniu 1944 r. wstąpił w szeregi AK, gdzie pod pseudonimem „Brok” został dowódcą plutonu w batalionie praskim VII Obwodu AK „Obroża”. W czasie powstania warszawskiego Lokajski walczył w kompanii „Koszta” pod dowództwem kpt. Stefana Micha ps. „Kmita”. To dzięki niemu otrzymał zdobyczny aparat. „Kmita” polecił mu fotografować życie codzienne powstańczej Warszawy: żołnierzy, cywilów, szpitale, kuchnie polowe, a także zniszczone miasto i walki. Wśród kilkuset zdjęć największą grupę stanowią fotografie dokumentujące zmagania o budynek PAST-y 20 sierpnia 1944 r. Nakręcił wówczas też film, który wyświetlono jeszcze w czasie powstania w kinie Palladium. 25 września Komenda Główna AK zleciła mu przygotowanie zdjęć powstańców do fałszywych dokumentów, szykowanych na wypadek spodziewanej kapitulacji. Lokajski nie miał wystarczająco dużo materiałów fotograficznych, ale wiedział, że znajdzie je w sklepie przy ul. Marszałkowskiej 129. Gdy wszedł do środka, budynek znalazł się pod silnym ostrzałem artyleryjskim, w którego wyniku zawalił się, grzebiąc „Broka” pod gruzami. Mimo prób powstańcom nie udało się go odkopać. Dopiero w maju 1945 r. podczas odgruzowywania natrafiono na jego zwłoki. Eugeniusz Lokajski zasłynął jako dokumentalista powstania warszawskiego. Mimo że był amatorem, jego zdjęcia i film są nieocenionym źródłem informacji dla historyków, a także unikalnym świadectwem tamtych czasów.

Franciszek Niepokólczycki (1900–1974) - pułkownik saperów Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej i powojennego podziemia antykomunistycznego, prezes Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, więzień polityczny w okresie stalinowskim. W 1918 r. przystąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej w Żytomierzu. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1922 r. wstąpił do Wojska Polskiego. Służył w 10 Pułku Saperów w Przemyślu i 3 Batalionie Saperów w Wilnie. W 1935 r. został wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Saperów w Modlinie. Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r. dowodził 60 Batalionem Saperów w składzie Armii „Modlin”. Po kapitulacji przeszedł do konspiracji. W 1939 r. przystąpił do Służby Zwycięstwu Polski, a następnie do Związku Walki Zbrojnej. W 1940 r. został dowódcą organizacji sabotażowo-dywersyjnej Związek Odwetu ZWZ. Od 1942 r. współorganizował Kedyw Komendy Głównej Armii Krajowej. W 1943 r. został zastępcą komendanta Kedywu. Podczas powstania warszawskiego był szefem Wydziału Saperów Oddziału III Komendy Głównej AK. Po kapitulacji powstania dostał się do niewoli i do stycznia 1945 r. przebywał w Oflagu II C Woldenberg. Po uwolnieniu zaangażował się w działalność konspiracyjną przeciwko komunistom. Od maja do sierpnia 1945 r. pełnił funkcję zastępcy komendanta Obszaru „Południe” w Delegaturze Sił Zbrojnych, od września 1945 r. – zastępcy prezesa Obszaru Południowego WiN, a od listopada 1945 r. – prezesa Obszaru Południowego. Również od listopada 1945 r. kierował II Zarządem WiN, najpierw jako p.o. prezesa, a od stycznia 1946 r. jako prezes. 22 października 1946 r. został aresztowany przez UB i poddany długiemu śledztwu. Po odmowie współpracy z władzami komunistycznymi 10 września 1947 r. został skazany na trzykrotną karę śmierci w pokazowym procesie II Zarządu Głównego WiN i działaczy PSL. Ostatecznie karę zamieniono na dożywocie. Był więziony we Wronkach i Szczecinie. 22 grudnia 1956 r. został zwolniony. Do końca życia był inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa. Zmarł 11 czerwca 1974 r. w Warszawie.

Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek” (1898–1946) - generał brygady Wojska Polskiego, ostatni komendant główny Armii Krajowej. W 1913 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego, gdzie ukończył kurs podoficerski. W 1915 r. wstąpił do Legionów Polskich, a w listopadzie 1918 r. – do Wojska Polskiego. Brał udział w obronie Lwowa i wojnie polsko-bolszewickiej. W latach 1931–1934 był wykładowcą taktyki w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. W latach 1935–1939 pełnił służbę w Oddziale III (operacyjnym) Sztabu Głównego Wojska Polskiego. We wrześniu 1939 r. był oficerem łącznikowym Naczelnego Wodza przy Dowództwie Obrony Warszawy, brał udział w obronie stolicy. Po kapitulacji wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski, zostając komendantem Okręgu w Łodzi. Po przemianowaniu SZP na Związek Walki Zbrojnej w styczniu 1940 r. został p.o. komendanta ZWZ Okręgu Łódzkiego. W marcu 1940 r. zagrożony aresztowaniem wrócił do stolicy i objął funkcję komendanta terenów wschodnich Rzeczypospolitej, okupowanych przez Armię Czerwoną. W październiku 1940 r. wyjechał do Lwowa. W nocy z 21 na 22 stycznia 1941 r. został aresztowany przez NKWD i wywieziony do Moskwy. W więzieniu Lefortowo przeszedł 35-dniowe śledztwo, tortury, w tym konwejer, czyli ciągłe przesłuchania bez możliwości snu i przebywanie w celi z mocnym oświetleniem elektrycznym przez całą dobę. Po podpisaniu układu Sikorski–Majski został zwolniony i objął stanowisko szefa sztabu armii polskiej tworzonej w ZSRR na mocy tego układu. Wówczas zlecił poszukiwanie 15 tys. polskich oficerów zaginionych w ZSRR, a w rzeczywistości zamordowanych w Katyniu. W 1942 r. w Iranie przygotowywał ewakuację wojska i ludności polskiej z ZSRR. W latach 1942–1943 dowodził 7 Dywizją Piechoty na Bliskim Wschodzie, a w latach 1943–1944 pełnił służbę w Sztabie Naczelnego Wodza w Londynie. 5 października 1943 r. został komendantem Bazy Przerzutowej i Ośrodka Wyszkolenia Cichociemnych w Ostuni we Włoszech. W nocy z 21 na 22 maja 1944 r. został zrzucony do kraju. 27 lipca 1944 r. został dowódcą KG AK na wypadek aresztowania gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” przez NKWD po planowanym ujawnieniu się wobec Armii Czerwonej po zajęciu Warszawy. Jednocześnie został desygnowany na komendanta głównego organizacji „Nie”, której założeniem było podjęcie walki z Armią Czerwoną na wypadek spodziewanego konfliktu interesów. Z tego powodu w czasie powstania był zakonspirowany. 1 października 1944 r. zgodnie z planem „Bór” mianował go swoim następcą na stanowisku komendanta głównego AK. Po upadku powstania opuścił miasto wraz z cywilami. Zbiegł z transportu kolejowego i przedostał się do Komendy Głównej AK, której siedziba od 5 października 1944 r. znajdowała się w Częstochowie. 21 grudnia 1944 r. został oficjalnie komendantem głównym AK na obie okupacje. 27 marca 1945 r. wraz z piętnastoma przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego został podstępnie aresztowany przez NKWD, a następnie wywieziony do Moskwy i postawiony przed sądem w tzw. procesie szesnastu. 21 czerwca 1945 r. oskarżony o szpiegostwo, terroryzm i dywersję został skazany na 10 lat więzienia. Podczas odsiadywania wyroku w więzieniu na Łubiance zmarł w niejasnych okolicznościach 24 grudnia 1946 r.

Tadeusz Pełczyński (1892–1985) - generał Wojska Polskiego, szef Oddziału II Sztabu Głównego WP, zastępca komendanta głównego Armii Krajowej, szef Sztabu Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, współzałożyciel i przewodniczący Rady Studium Polski Podziemnej w Londynie. W 1911 r. rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jako student był członkiem Polowych Drużyn „Sokoła” i Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W latach 1912–1913 należał do ścisłego kierownictwa (Centralizacji) organizacji „Zet”. W 1915 r. wstąpił do Legionów Polskich, a w listopadzie 1918 r. – do Wojska Polskiego. W 1922 r. ukończył Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie. Po skończeniu studiów objął dowództwo batalionu w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. W 1924 r. został powołany do Biura Ścisłej Rady Wojennej. W 1927 r. objął stanowisko p.o. szefa, a od 1929 r. szefa Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. W 1939 r. dowodził dywizją piechoty w składzie Armii „Prusy”. Po kapitulacji wojsk polskich wrócił do Warszawy i wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski, a następnie do Związku Walki Zbrojnej. W 1940 r. został komendantem Okręgu ZWZ Lublin. W obawie przed aresztowaniem w 1941 r. wrócił do Warszawy i objął funkcję zastępcy szefa, a następnie szefa Sztabu Komendy Głównej ZWZ. Od 1943 r. był zastępcą komendanta głównego Armii Krajowej. Brał udział w naradzie, na której podjęto decyzję o rozpoczęciu powstania warszawskiego. Podczas walk powstańczych został ciężko ranny. Po upadku powstania warszawskiego dostał się do niewoli niemieckiej. Przebywał w obozach w Langwasser i w Colditz. Po wyzwoleniu w 1945 r. pozostał na emigracji. Osiadł w Wielkiej Brytanii. Do listopada 1945 r. pełnił funkcję szefa gabinetu Naczelnego Wodza, a do 1947 r. przewodniczącego Komisji Historycznej AK przy sztabie głównym w Londynie. Był współzałożycielem w 1947 r., a w latach 1956–1969 przewodniczącym Rady Studium Polski Podziemnej. Zmarł 3 stycznia 1985 r. w Londynie.

Witold Pilecki (1901–1948) - rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego, współzałożyciel Tajnej Armii Polskiej, żołnierz Armii Krajowej, organizator ruchu oporu w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz. Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Leliwa. W latach 1918–1921 był żołnierzem Wojska Polskiego, podczas wojny polsko-bolszewickiej brał udział w obronie Grodna, bitwie warszawskiej, bitwie w Puszczy Rudnickiej i „buncie” gen. Żeligowskiego. Po wojnie został zdemobilizowany. W 1922 r. rozpoczął studia na Wydziale Rolnym Uniwersytetu Poznańskiego. W sierpniu 1939 r. został ponownie zmobilizowany. We wrześniu dowodził plutonem w szwadronie kawalerii 19 Dywizji Piechoty Armii Prusy. 17 października 1939 r. Pilecki rozwiązał swój pluton i przeszedł do konspiracji. Przedostał się do Warszawy, gdzie współtworzył powołaną 9 listopada 1939 r. Tajną Armię Polską, która na przełomie 1941 i 1942 r. weszła w skład Związku Walki Zbrojnej. Dnia 19 września 1940 r. dał się schwytać w tzw. drugiej łapance warszawskiej w celu przedostania się do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Jego zadaniem było skontaktowanie się z uwięzionymi członkami organizacji, zebranie informacji wywiadowczych na temat funkcjonowania obozu oraz zorganizowania w nim ruchu oporu. Po ponad dwuletnim pobycie w KL Auschwitz i zrealizowaniu planu uciekł z obozu wraz z dwoma współwięźniami w nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 r. Był autorem pierwszego sprawozdania o ludobójstwie w Auschwitz przesłanego na Zachód, zwanego „Raportem Pileckiego”. W latach 1943–1944 służył w oddziale III Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej, m.in. jako zastępca dowódcy Brygady Informacyjno-Wywiadowczej „Kameleon”–„Jeż”. W powstaniu warszawskim m.in. dowodził jednym z oddziałów zgrupowania Chrobry II w tzw. Reducie Witolda, niezdobytej przez Niemców do końca walk w Warszawie. W latach 1944–1945 przebywał w niewoli niemieckiej w oflagu VII A w Murnau. 8 grudnia 1945 r. wrócił do Warszawy, gdzie próbował odtworzyć struktury konspiracyjne – tym razem przeciwko władzom komunistycznym. W dniu 8 maja 1947 r. został aresztowany. W areszcie był torturowany m.in. przez jednego z najokrutniejszych śledczych UB Eugeniusza Chimczaka. Podczas widzenia wyznał żonie: „Oświęcim to była igraszka”. W marcu 1948 r. za rzekome szpiegostwo został skazany przez Rejonowy Sąd Wojskowy w Warszawie na karę śmierci. Wyrok wykonano 25 maja 1948 r. Kawaler Orderu Orła Białego (pośmiertnie).

Jan Rodowicz ps. „Anoda” (1923–1949) - – harcerz, żołnierz Szarych Szeregów i Armii Krajowej, członek Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Jako uczeń należał do 21 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. gen. Ignacego Prądzyńskiego. Działalność harcerską kontynuował w 23 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego, zwanej „Pomarańczarnią”. Po klęsce wojsk polskich w kampanii wrześniowej przeszedł do konspiracji i przystąpił do Szarych Szeregów. W 1942 r. został mianowany zastępcą dowódcy 2 drużyny w Hufcu Centrum Grup Szturmowych Szarych Szeregów, a po reorganizacji Grup Szturmowych i utworzeniu Batalionu „Zośka” w 1943 r. objął funkcję zastępcy dowódcy 3 plutonu 1 kompanii „Felek”. Wkrótce potem awansował i został p.o. dowódcy plutonu „Ryszard” 2 kompanii „Rudy”. Podczas powstania warszawskiego został ciężko ranny. W nocy z 17 na 18 września 1944 r. ewakuowano go nieprzytomnego pontonem przez Wisłę na Pragę. Po długim leczeniu szpitalnym został dowódcą oddziału dyspozycyjnego szefa Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 r. w odpowiedzi na apel płk. Jana Mazurkiewicza szefa Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj ujawnił się przed Komisją Likwidacyjną b. AK Okręgu Centralnego. Był inicjatorem utworzenia „Archiwum Baonu Zośka”. 24 grudnia 1948 r. został aresztowany przez funkcjonariuszy UB i poddany brutalnemu śledztwu. Zginął w niejasnych okolicznościach 7 stycznia 1949 r. Wersja oficjalna mówiła, że popełnił samobójstwo, wyskakując przez okno w czasie przesłuchania. Niewykluczone, że został do tego zmuszony lub wręcz wypchnięty przez okno.

Stefan Rowecki ps. „Grot” (1895–1944) - generał dywizji Wojska Polskiego, komendant główny Związku Walki Zbrojnej i pierwszy dowódca Armii Krajowej, założyciel i redaktor „Przeglądu Wojskowego”. Już jako uczeń był współorganizatorem, a następnie dowódcą tajnego zastępu skautów w Piotrkowie Trybunalskim. W 1912 r. rozpoczął studia w Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie. Rok później wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich. W 1914 r. ukończył kurs podoficerski w Rabce, następie służył w Polskich Drużynach Strzeleckich i w Legionach Polskich (podczas I wojny światowej walczył I Brygadzie). W 1918 r. wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej, a następnie został wykładowcą Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Podczas wojny polsko-bolszewickiej był szefem Oddziału II Sztabu Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. W latach 1923–1926 pełnił funkcję szefa Wydziału I Naukowego Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego. Był również oficerem Biura Ścisłej Rady Wojennej (1921–1926) i I oficerem sztabu w Inspektoracie Armii (od 1926 r.). W latach 1930–1935 dowodził 55 Poznańskim Pułkiem Piechoty w Lesznie, od 1935 r. – Brygadą KOP „Podole”, a od 1938 r. – 2 Dywizją Piechoty Legionów w Kielcach. We wrześniu 1939 r. dowodził Warszawską Brygadą Pancerno-Motorową. Po kapitulacji uniknął niewoli i powrócił do Warszawy. 5 października 1939 r. został zastępcą komendanta Służby Zwycięstwu Polski, pod koniec tego roku – komendantem Obszaru Warszawskiego ZWZ, a w 1940 r. – komendantem głównym ZWZ i dowódcą Sił Zbrojnych w kraju. Utworzył organizację sabotażowo-dywersyjną Związek Odwetu. 14 lutego 1942 r. został komendantem głównym Armii Krajowej. 22 stycznia 1943 r. wydał rozkaz o utworzeniu Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej AK, tzw. Kedywu, którego głównym zadaniem było planowanie i koordynacja akcji sabotażowych i dywersyjnych. 30 czerwca 1943 r. zdekonspirowany przez niemieckich agentów ulokowanych w wywiadzie AK został aresztowany przez gestapo. Po odrzuceniu propozycji współpracy z Niemcami w walce przeciwko ZSRR osadzono go w obozie Sachsenhausen, gdzie 2 sierpnia 1944 r. na wieść o wybuchu powstania warszawskiego został rozstrzelany.

Jan Rzepecki (1989–1983) - pułkownik Wojska Polskiego, historyk wojskowości, oficer Armii Krajowej, założyciel antykomunistycznego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, delegat Sił Zbrojnych na Kraj w 1945 r. Od 1914 r. należał do Związku Strzeleckiego. W tym samym roku wstąpił do Legionów Polskich. W 1917 r. po kryzysie przysięgowym służył w Polskiej Sile Zbrojnej, a od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim. W 1919 r. objął stanowisko dowódcy kompanii III batalionu 3 pułku piechoty Legionów. Następnie studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego i w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. W 1924 r. ukończył Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie, po czym sam został jej wykładowcą (wykładał strategię i taktykę wojskową). Od 1926 r. służył kolejno w Dowództwie Okręgu Korpusu nr II w Lublinie, Dowództwie 4 Brygady Ochrony Pogranicza w Czortkowie i Doświadczalnym Centrum Wyszkolenia w Rembertowie. We wrześniu 1939 r. był szefem Oddziału III Operacyjnego Sztabu Armii „Kraków”. Po kapitulacji wojsk polskich przedostał się do Warszawy i przystąpił do konspiracji. Od października 1939 r. pełnił funkcję szefa sztabu Okręgu Warszawa-Miasto SZP-ZWZ, a od października 1940 r. aż do upadku powstania warszawskiego – szefa Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK. Po kapitulacji powstania dostał się do niewoli i do stycznia 1945 r. przebywał w Oflagu II C Woldenberg. Po uwolnieniu został I zastępcą komendanta organizacji „Nie” („Niepodległość”), później dowódcą Delegatury Sił Zbrojnych, a następnie prezesem Głównego Komitetu Wykonawczego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. 5 listopada 1945 r. został aresztowany przez UB. W trakcie śledztwa ujawnił swoich współpracowników. W 1947 r. został skazany w procesie kierownictwa „WiN” na karę 8 lat więzienia. Dwa dni po procesie wyszedł na wolność ułaskawiony przez prezydenta Bolesława Bieruta. Jeszcze w 1947 r. objął stanowisko wicedyrektora Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, następnie pracował na Wydziale Studiów Akademii Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W latach 1949–1955 był ponownie więziony. Później pracował naukowo w Instytucie Historycznym Polskiej Akademii Nauk, gdzie uzyskał doktorat. Od 1956 r. należał do Zarządu Głównego i Rady Naczelnej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Zmarł 28 kwietnia 1983 r. w Warszawie.

Irena Sendlerowa (1910–2008) - działaczka społeczna i konspiracyjna, szef Wydziału Dziecięcego Rady Pomocy Żydom „Żegoty” Polskiego Państwa Podziemnego; podczas II wojny światowej uratowała ponad 2500 żydowskich dzieci (niektóre źródła mówią o 300 uratowanych dzieciach), za co otrzymała tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Świata. W 1927 r. rozpoczęła studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Dwa lata później zmieniła kierunek studiów na polonistykę. W 1932 r. podjęła pracę w Sekcji Pomocy Matce i Dziecku przy Obywatelskim Komitecie Pomocy Społecznej w dziale pomocy prawnej, a w 1935 r. w Wydziale Opieki Społecznej Zarządu Miasta Warszawy. Po wybuchu II wojny światowej zaangażowała się w działalność w konspiracyjnej PPS. Jeszcze w 1939 r. wraz z grupą współpracowników, m.in. Janem Dobraczyńskim, Ireną Schultz, Jadwigą Piotrowską i Jadwigą Deneką, założyła przy Wydziale Opieki Społecznej Zarządu Miasta Warszawy tajną komórkę pomocy Żydom. Mając przepustkę pracownika kolumny sanitarnej zwalczającej choroby zakaźne w getcie warszawskim, wyprowadzała z niego dzieci w workach, pudłach, drewnianych skrzynkach, w karetce sanitarnej, w tramwaju, którym kierował zaufany motorniczy, przez gmach sądów na Lesznie lub kościół, kanałami i piwnicami domów leżących tuż przy murach getta. Wyprowadzone z getta dzieci umieszczano w polskich rodzinach i zakonnych zakładach opiekuńczych: Zgromadzeniu Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, Zgromadzeniu Sióstr Służebniczek Najświętszej Marii Panny w Turkowicach, Zgromadzeniu Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Warszawie i w Szymanowie oraz Domu ks. Boduena. W 1942 r. objęła stanowisko szefa Wydziału Dziecięcego Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Organizowała pomoc dla żydowskich dzieci oddzielonych od rodziców bądź osieroconych. Pod stałą opieką jej wydziału na terenie Warszawy znalazło się ponad 1000 dzieci. W 1943 r. została aresztowana przez gestapo. Była przesłuchiwana, torturowana i więziona na Pawiaku. Dzięki łapówce, jaką „Żegota” przekazała niemieckim strażnikom, została uwolniona. Podczas powstania warszawskiego pracowała jako sanitariuszka Polskiego Czerwonego Krzyża, a następnie jako pielęgniarka jednego ze szpitali powstańczych. Po zakończeniu II wojny światowej zajmowała wysokie stanowiska w różnych instytucjach Zarządu m.st. Warszawy, Związku Inwalidów, Państwowej Szkoły Położnych, Państwowej Szkoły Laborantów, Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, Państwowej Szkoły Techników Dentystycznych. Przez cały czas prowadziła działalność na rzecz dzieci, walki z rasizmem, antysemityzmem i ksenofobią. W 1965 r. otrzymała tytuł Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata. Zmarła 12 maja 2008 r. w Warszawie.

Władysław Siła-Nowicki (1913–1994) - żołnierz Armii Krajowej i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, więzień polityczny w okresie stalinowskim, współpracownik Komitetu Obrony Robotników, w latach 1992–1993 sędzia Trybunału Stanu, współtwórca i pierwszy prezes Chrześcijańsko-Demokratycznego Stronnictwa Pracy. W 1935 r. ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie Szkołę Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. W 1937 r. zaczął aplikację adwokacką. We wrześniu 1939 r. został ciężko ranny w okolicach Otwocka. Po kapitulacji przedarł się najpierw do Warszawy, a potem do Beresteczka, gdzie zawarł związek małżeński. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 r. powrócił do Warszawy. Wstąpił do Związku Walki Zbrojnej. Podczas powstania warszawskiego walczył w oddziale Kazimierza Pogorzelskiego ps. „Rygiel” jako oficer plutonu dywersji bojowej Warszawa-Śródmieście. Został ponownie ciężko ranny. Po kapitulacji Warszawy znalazł się w Pruszkowie, skąd przedostał się na Lubelszczyznę. W 1945 r. w Lublinie włączył się w działalność konspiracyjnego Stronnictwa Pracy, zostając wiceprezesem jego lokalnych struktur i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (został komendantem Obwodu Lublin-Miasto, a następnie inspektorem Inspektoratu Lublin). W 1947 r. ujawnił się na mocy amnestii. W obawie przed aresztowaniem przyłączył się jednak do Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora”, Arkadiusza Wasilewskiego ps. „Biały”, Edmunda Tudruja ps. „Mundek”, Jerzego Miatkowskiego ps. „Zawada”, Stanisława Łukasika ps. „Ryś” i Tadeusza Pelaka ps. „Junak”, którzy zamierzali przedostać się na Zachód. Wraz z nimi 16 września 1947 r. w Nysie Kłodzkiej został aresztowany, a następnie poddany brutalnemu śledztwu. 15 września 1948 r. skazano go na karę śmierci. Dzięki interwencji spokrewnionej z nim Aldony Dzierżyńskiej, siostry Feliksa Dzierżyńskiego, prezydent Bolesław Bierut zamienił mu karę śmierci na dożywotnie więzienie. Przez następne lata był więziony w Warszawie, Rawiczu, Wronkach i Strzelcach Opolskich. W ramach amnestii wyszedł na wolność 1 grudnia 1956 r. Skończył rozpoczętą przed wojną aplikację adwokacką i zajął się obroną żołnierzy AK i WiN w procesach rehabilitacyjnych, a w późniejszych latach obroną działaczy KOR, KPN oraz „Solidarności” w procesach politycznych. Był doradcą NSZZ „Solidarność” i uczestnikiem obrad Okrągłego Stołu po stronie koalicyjno-rządowej. W 1989 r. reaktywował Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwa Pracy, a następnie do 1992 r. stał na jego czele. Zmarł 25 lutego 1994 r. w Warszawie.

Anna Smoleńska (1920–1943) - harcerka Szarych Szeregów, autorka Znaku Polski Walczącej. W 1938 r. rozpoczęła studia z historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Po wybuchu II wojny światowej uczęszczała na tajne komplety Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Miejskiej Szkole Ogrodniczo-Rolniczej w Warszawie. Jednocześnie ukończyła konspiracyjny kurs łączności. Od 1942 r. była łączniczką w Wydziale Propagandy Bieżącej Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (później Armii Krajowej). W tym też roku wygrała ogłoszony przez Biuro Informacji i Propagandy konkurs na znak dla tej organizacji, do którego zgłosiła projekt „Kotwicy”. Znak łączył w sobie literę „P” jak Polska i „W” jak walka. Był najbardziej czytelnym symbolem Polski Walczącej, a jednocześnie łatwy do namalowania: wystarczyły do tego zaledwie 3 ruchy pędzlem. Miało to znaczenie dla konspiratorów malujących „Kotwicę” potajemnie, nielegalnie, pod groźbą schwytania i aresztowania. Po raz pierwszy „Kotwica” została wykonana na murach Warszawy 20 marca 1942 r. Następnie Smoleńska była łączniczką sekretarz redakcji akowskiego „Biuletynu Informacyjnego” Marii Straszewskiej. 3 listopada 1942 r. po nieudanej próbie aresztowania redaktora naczelnego „Biuletynu Informacyjnego” Aleksandra Kamińskiego i sekretarz redakcji Marii Straszewskiej została aresztowana przez gestapo wraz rodzicami, siostrą, bratem i jego żoną, a 27 listopada 1942 r. przewieziona transportem żeńskim z Pawiaka do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Tam zmarła na tyfus 19 marca 1943 r.

Stefan Starzyński (1893–1939) - ekonomista, polityk i publicysta, prezydent Warszawy, komisarz cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy w 1939 r. W 1912 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego. W 1914 r. ukończył studia ekonomiczne na Wyższych Kursach Handlowych Augusta Zielińskiego w Warszawie (obecnie Szkoła Główna Handlowa). Podczas I wojny światowej służył w Legionach Polskich. Początkowo przydzielony został do oddziału werbunkowego, następnie wywiadowczego, w końcu zgłosił się do służby frontowej. Jako dowódca plutonu 2 batalionu 5 pułk piechoty przeszedł cały szlak bojowy I Brygady Legionów. Po wojnie pracował w Warszawie w Towarzystwie Przemysłowym. Jednocześnie przystąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Od listopada 1918 r. służył w Wojsku Polskim najpierw w 35 Pułku Piechoty 9 Dywizji Piechoty, a później w II (wywiadowczym) Oddziale Sztabu Generalnego. W 1920 r. został szefem II Oddziału 13 Dywizji Piechoty, następnie szefem oddziału operacyjno-informacyjnego 9 Dywizji Piechoty, w końcu szefem sztabu 9 Dywizji Piechoty. W 1921 r. przeszedł do rezerwy. Od 1922 r. wchodził w skład Polskiej Komisji Reewakuacyjnej i Specjalnej. W 1924 r. objął stanowisko sekretarza w Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów. Od 1926 r. pełnił obowiązki dyrektora Departamentu Ogólnego, a potem wiceministra skarbu. W 1931 r. podał się do dymisji. W latach 1930–1933 był posłem na sejm z ramienia BBWR. W 1932 r. pełnił funkcję wiceprezesa Banku Gospodarstwa Krajowego. Rok później został komisarzem generalnym Pożyczki Narodowej, a dwa lata później prezesem Związku Miast Polskich i komisarycznym prezydentem m.st. Warszawy. W 1938 r. podczas wyborów na prezydenta miasta nie uzyskał wymaganej przez ustawę liczby głosów radnych, mimo to został zatwierdzony na to stanowisko przez ministra spraw wewnętrznych. Od 1938 r. był też senatorem RP. Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 r. sprawował funkcję komisarza cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy. Wraz z oficerami sztabu obrony Warszawy brał udział jako przewodniczący delegacji cywilnej w rozmowach kapitulacyjnych zastępcy dowódcy Armii „Warszawa” gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby z Niemcami. Po kapitulacji wojsk polskich pozostał na stanowisku prezydenta Warszawy. 27 października 1939 r. został aresztowany przez Niemców, osadzony w Areszcie Centralnym, a następnie przewieziony na Pawiak. Zginął z rąk gestapo między 21 a 23 grudnia 1939 r. w Warszawie lub jej okolicach. Ciała nie odnaleziono.

Władysław Szpilman (1911–2000) - polski pianista i kompozytor żydowskiego pochodzenia. W latach 1926–1930 studiował w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. W latach 1930–1933 studia kontynuował w Akademie der Künste w Berlinie. W 1933 r. po przejęciu władzy w Rzeszy przez Adolfa Hitlera powrócił do Warszawy i podjął pracę jako pianista w Polskim Radiu. Komponował muzykę symfoniczną, filmową i rozrywkową – zadebiutował piosenką Jeśli kochasz się w dziewczynie. Po umieszczeniu w warszawskim getcie w 1940 r. utrzymywał się, grając w kawiarniach i salkach koncertowych. W 1942 r. stracił całą rodzinę w obozie zagłady w Treblince, sam dzięki pomocy żydowskiego policjanta uniknął deportacji. Pracował jako robotnik budowlany. W 1943 r. uciekł z getta. Do końca lipca 1944 r. był ukrywany przez Czesława i Helenę Lewickich oraz Andrzeja i Janinę Boguckich, przy materialnej pomocy m.in. Eugenii Umińskiej, Witolda Lutosławskiego, Edmunda Rudnickiego, Piotra Perkowskiego. Po upadku powstania warszawskiego nie opuścił miasta, ukrywał się w ruinach domu przy Alei Niepodległości. Pomagał mu kapitan Wehrmachtu Wilm Hosenfeld, który dostarczał mu żywność. Po II wojnie światowej powrócił do pracy w Polskim Radiu, gdzie do 1963 r. pełnił stanowisko kierownika Redakcji Muzyki Rozrywkowej. W 1947 r. skomponował sygnał dla Polskiej Kroniki Filmowej. W 1956 r. reaktywował ZAiKS (pod nazwą Związek Polskich Autorów i Kompozytorów) i do 1961 r. pełnił obowiązki jego prezesa. W 1961 r. był pomysłodawcą i współorganizatorem Międzynarodowego Festiwalu Piosenki w Sopocie. W 1963 r. stworzył Kwintet Warszawski, z którym dał blisko 2 tys. koncertów na całym świecie. Skomponował ogółem około 500 utworów, w tym 150 przebojów, 40 piosenek i 50 słuchowisk radiowych dla dzieci, musicale, muzykę do filmów i do przedstawień teatralnych. Zmarł 6 lipca 2000 r. w Warszawie.

Tadeusz Zawadzki ps. „Zośka” (1921–1943) - – instruktor harcerski, harcmistrz, podporucznik Armii Krajowej, komendant Grup Szturmowych na terenie Warszawy. W 1933 r. wstąpił do harcerstwa. Trafił do 23 Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Bolesława Chrobrego („Pomarańczarni”). W październiku 1938 r. został komendantem pocztu sztandarowego, a kilka miesięcy później drużynowym. Po wybuchu II wojny światowej wyruszył z Warszawy w kierunku wschodnim w składzie harcerskiego batalionu marszowego Chorągwi Warszawskiej. Po kapitulacji wojsk polskich wrócił do Warszawy i pod przybranym nazwiskiem Tadeusz Zieliński przeszedł do konspiracji. W 1941 r. wraz z harcerzami 23 Warszawskiej Drużyny Harcerzy utworzył tzw. Wojenną Pomarańczarnię, na której czele stanął, przyjmując pseudonim „Lech Pomarańczowy”. W marcu 1941 r. dołączył z drużyną do Szarych Szeregów, gdzie objął dowodzenie nad hufcem „Mokotów Górny”, z którym wszedł w skład Organizacji Małego Sabotażu o kryptonimie „Wawer”. Był jednym z najwybitniejszych jej uczestników. Za największą liczbę „kotwic” wymalowanych na terenie swojej dzielnicy otrzymał od Komendanta Głównego „Wawra” Aleksandra Kamińskiego honorowy pseudonim „Kotwicki”. W 1942 r. objął dowodzenie nad Grupami Szturmowymi Chorągwi Warszawskiej. W tym samym czasie powierzono mu stanowisko zastępcy dowódcy Oddziału Specjalnego „Jerzy”. 26 marca 1943 r. dowodził grupą „Atak” w Akcji pod Arsenałem, podczas której odbito z rąk gestapo 25 więźniów, w tym Jana Bytnara „Rudego”. W nocy z 20 na 21 sierpnia 1943 r. poległ w ataku na strażnicę Grenzschutzpolizei w Sieczychach koło Wyszkowa.

Jan Żabiński (1897–1974) - zoolog, fizjolog, popularyzator zoologii, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, uczestnik powstania warszawskiego; razem z żoną w czasie II wojny światowej ukrywał Żydów, za co otrzymali tytuł Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. W młodości trenował lekkoatletykę – był wieloletnim rekordzistą Warszawy w biegu na 100 m (z wynikiem 11,1 s). W 1919 r. rozpoczął służbę w Wojsku Polskim, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu służby wojskowej studiował agronomię w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, a następnie zdobył tytuł doktora fizjologii na Uniwersytecie Warszawskim. Uczył w szkołach średnich i wykładał na wyższych uczelniach. Od 1926 r. w Polskim Radiu prowadził audycje o zwierzętach. W 1929 r. objął posadę dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. Podczas bombardowania stolicy na początku września 1939 r. wiele zwierząt zginęło. Puste pomieszczenia po zwierzętach i piwnice willi znajdującej się na terenie ogrodu zoologicznego wraz z żoną Antoniną wykorzystał do ukrywania Żydów, których przemycał z getta warszawskiego w pudłach na odpady dla świń hodowanych dla Niemców. Przez willę Żabińskich przewinęło się od 100 do 300 Żydów. Wśród ocalonych znaleźli się m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross i entomolog Szymon Tennenbaum. Żabiński zaangażował się w działalność konspiracyjną, wstąpił do Armii Krajowej. Prowadził zajęcia na tajnych kompletach Wydziału Lekarskiego, Stomatologicznego i Farmaceutycznego Uniwersytetu Warszawskiego. W 1944 r. walczył w powstaniu warszawskim. Został ciężko ranny i dostał się do niewoli niemieckiej. Do końca wojny przebywał w oflagu. Pod koniec 1945 r. wrócił do Polski i wznowił pracę naukową. W 1946 r. habilitował się z zoologii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wrócił także na antenę Polskiego Radia ze swoją audycją o zwierzętach. W 1947 r. został członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W 1951 r. z powodu przynależności do AK musiał zrezygnować ze stanowiska dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1954 wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie. W 1965 r. Żabińscy otrzymali tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Zmarł 26 lipca 1974 r. w Warszawie.