POEZJA

Leopold Staff, Martwa pogoda, Kraków–Warszawa 1946

Twórczość urodzonego w 1878 r. we Lwowie poety przynależy do trzech epok – Młodej Polski, dwudziestolecia międzywojennego i literatury powojennej. Staff jest najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu w poezji polskiej. Do wydanego w 1946 r. tomu Martwa pogoda weszły utwory pisane jeszcze przed wojną oraz utwory wojenne. Znalazły się tu liryki autobiograficzne i autotematyczne, takie jak: Kto jest ten dziwny nieznajomy, Znad ciemnej rzeki, Euterpe. Na szczególną uwagę zasługuje wiersz Znad ciemnej rzeki, będący zapisem charakterystycznej dla poety postawy afirmacji wszystkiego, co niesie życie. W tomie Martwa pogoda znajdziemy także utwory oddające doświadczenie września 1939 r. (Pierwsza przechadzka) i lat okupacji (Zniszczenie pomnika Chopina w Warszawie). Mimo że wiersze te podejmują tematykę najcięższych doświadczeń XX wieku, autor w sposób charakterystyczny dla swej postawy broni w nich wiary w człowieka i jego twórcze możliwości. Sztuka, która rodzi się z cierpienia, daje pocieszenie i szansę na odbudowanie ładu.

 

Znad ciemnej rzeki…

 

Znad ciemnej rzeki wiatr przylata

I mglistych wspomnień woń przynosi.

Pamięć maluje przeszłe lata,

Jak raj anielski dawni Włosi.

 

Potem kask, miecz i pęd podróży,

Płomień na ostrzu smukłej dzidy,

Kiedy chadzałem w szatach burzy

I żeglowałem do Kolchidy.

 

Dzikie porywy i zapędy,

Zuchwałość butna i wyniosła…

Wreszcie manowce, winy, błędy –

I połamane leżą wiosła.

 

W ruinach pająk sieci snuje,

Czas każe płacić wiosny długi.

Lecz nie żałuję, nie żałuję!

I wszystko spełniłbym raz drugi.

 

Bo coś w szaleństwach jest młodości,

Wśród lotu, wichru, skrzydeł szumu,

Co jest mądrzejsze od mądrości

I rozumniejsze od rozumu.

 

Pierwsza przechadzka

 

Będziemy znowu mieszkać w swoim domu,

Będziemy stąpać po swych własnych schodach.

Nikt o tym jeszcze nie mówi nikomu,

Lecz wiatr już o tym szepce po ogrodach.

 

Nie patrz na smutnych tych ruin zwaliska.

Nie płacz. Co prawda, łzy to rzecz niewieścia.

Widzisz: żyjemy, choć śmierć była bliska.

Wyjdźmy z tych pustych ulic na przedmieścia.

 

Mińmy bezludne tramwajów przystanki…

Nędzna kobieta u bramy wyłomu

Sprzedaje chude, blade obwarzanki…

Będziemy znowu mieszkać w swoim domu.

 

Wystawy puste i zamknięte sklepy.

Życie się skryło chyba w antypodach.

Z pudłem grzebyków stoi biedak ślepy…

Będziemy stąpać po swych własnych schodach.

 

Ty drżysz, od chłodu. Więc otul się szalem.

Bez nóg, bez ramion, w brunatnej opończy,

Młodzi kalecy siedzą przed szpitalem.

Widzisz: już pole. Tu miasto się kończy.

 

Zwalone leżą dokoła parkany,

Dziecko się bawi gruzem na chodniku,

Kobieta pierze w podwórku łachmany

I kogut zapiał krzykliwie w kurniku.

 

Kot się pod murem przeciąga leniwo,

Na rogu człowiek rozmawia z człowiekiem…

Znowu w sklepiku zjawi się pieczywo

I znów zabrzęczą rano bańki z mlekiem.

 

Przejdą dni ciężkie klęski i rozgromu

I zapomnimy o ranach i szkodach…

Będziemy znowu mieszkać w swoim domu.

Będziemy stąpać po swych własnych schodach.

 

Konstanty Ildefons Gałczyński, Zaczarowana dorożka, Warszawa 1948

Już w okresie międzywojennym Gałczyński dał się poznać jako twórca oryginalnego stylu lirycznego. Łączył fantazję z realizmem, groteskę z katastrofizmem, absurdalny dowcip z liryczną nastrojowością, motywy plebejskiego folkloru z wyobrażeniami literackimi, muzycznymi i plastycznymi zaczerpniętymi z tradycji renesansu i baroku, tworząc specyficzny model poezji popularnej, odległej od ówczesnych tradycji awangardowych. Przed wojną związany był z prawicowym tygodnikiem „Prosto z Mostu”, jednak po wojnie określił się jako entuzjasta dokonujących się w Polsce przemian – dlatego Czesław Miłosz w książce Zniewolony umysł poświęconej uwikłaniu inteligencji w komunizm sportretował go jako Deltę. Wydany po II wojnie tom Zaczarowana dorożka był reprezentatywnym przeglądem najbardziej charakterystycznych wątków twórczości Gałczyńskiego i cieszył się sporą popularnością. Zawierał utwory utrzymane głównie w poetyce groteskowo-satyrycznej, odwołujące się do realiów powojennego życia. Obecna początkowo w tomie tonacja depresyjna – wyraźna w wierszach powstałych na emigracji (Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich), nawiązujących do wątpliwości związanych z koniecznością samookreślenia się wobec historycznych przemian powojennego świata, ustępuje następnie tonacji radosnej, zawartej w utworach mówiących o powrocie do kraju i bliskich (Powrót do Eurydyki, Liryka, liryka, tkliwa dynamika – ten ostatni, podobnie jak wiele innych wierszy Gałczyńskiego, trafił do popkultury w postaci piosenki wykonywanej przez Grzegorza Turnaua). Tytułowy poemat – dedykowany żonie Natalii – opisuje przejazd zaczarowaną dorożką przez nocny Kraków. Jest to poetycki portret miasta, w którym w charakterystyczny dla autora sposób realia przenikają się z wizyjną fantastyką, a nastrojowy liryzm z żartobliwą groteską.

 

Zaczarowana dorożka

 

Natalii –

która jest latarnią

zaczarowanej dorożki

 

I

Allegro

 

Zapytajcie Artura,

daję słowo: nie kłamię,

ale było jak ulał

sześć słów w tym telegramie:

ZACZAROWANA DOROŻKA

ZACZAROWANY DOROŻKARZ

ZACZAROWANY KOŃ.

 

Cóż, według Ben Alego,

czarnomistrza Krakowa,

„to nie jest nic takiego

dorożkę zaczarować,

 

dosyć fiakrowi w oczy

błysnąć specjalną broszką

i jużeś zauroczył

dorożkarza z dorożką,

 

ale koń – nie”. Więc dzwonię:

– Serwus, to pan Ben Ali?

Czy to możliwe z koniem?

– Nie, pana nabujali.

 

Zadrżałem. Druga w nocy.

Pocztylion stał jak pika.

I urosły mi włosy

do samego świecznika:

ZACZAROWANA DOROŻKA?

ZACZAROWANY DOROŻKARZ?

ZACZAROWANY KOŃ?

 

Niedobrze. Serce. Głowa.

W dodatku przez firankę:

 

srebrne dachy Krakowa

jak „secundum Joannem”,

niżej gwiazdy i liście

takie duże i małe.

 

A może rzeczywiście

zgodziłem, zapomniałem?

 

Może chciałem za miasto?

Człowiek pragnie podróży.

Dryndziarz czekał i zasnął,

sen mu wąsy wydłużył

i go zaczarowali

wiatr i noc, i Ben Ali?

ZACZAROWANA DOROŻKA

ZACZAROWANY DOROŻKARZ

ZACZAROWANY KOŃ.

(fragment utworu)

Proza

Stanisław Dygat, Jezioro Bodeńskie, Warszawa 1946

Napisana w latach 1942–1943 powieść jest debiutem Stanisława Dygata – prozaika, felietonisty i scenarzysty filmowego. Można się w niej dopatrywać wymiaru autobiograficznego – autor ze względu na swoje francuskie obywatelstwo został po klęsce wrześniowej 1939 r. internowany w obozie dla cudzoziemców w Konstancy nad Jeziorem Bodeńskim. Powieść ta stanowi rozrachunek z Polską przedwojenną i przez krytyków literackich zaliczana była do nurtu „obrachunków inteligenckich” – utworów obnażających rozdźwięk między anachronicznymi stereotypami świadomości narodowej a rzeczywistością historyczną lat 1939–1945. Mimo że akcja powieści rozgrywa się w obozie dla internowanych cudzoziemców w Konstancy, gdzie obok głównego bohatera Polaka przebywają także Francuzi, Anglicy i Niemcy, jej tematem nie jest martyrologia więźniów, lecz zderzenie odmiennych ludzkich postaw ukształtowanych przez różne wzorce narodowe. Zasadniczym tematem powieści staje się polska mentalność, stereotypy zbiorowej wyobraźni i skostnienie w niej romantycznych mitów, którymi gra główny bohater, jednocześnie się od nich dystansując. Na podstawie książki w 1985 r. powstał film pod tym samym tytułem w reżyserii Janusza Zaorskiego.

 

Beata Obertyńska, W domu niewoli, Rzym 1946

To jedno z pierwszych w literaturze polskiej wspomnień łagrowych. Autorka opisuje w nim swoje przeżycia jako więźniarki sowieckiego systemu. Obertyńska – w dwudziestoleciu międzywojennym poetka związana ze środowiskiem Skamandra i aktorka lwowskich teatrów – została w lipcu 1940 r. (w czasie okupacji sowieckiej Lwowa) aresztowana przez NKWD. Była przez kilka miesięcy przetrzymywana w więzieniu na Brygidkach, następnie wywieziona do łagru pod Workutą na Uralu, dokąd w końcu trafiła po długiej drodze przez więzienia w Kijowie, Charkowie, Odessie, Chersoniu i Starobielsku. Uwolniona po podpisaniu układu Sikorski–Majski wstąpiła do Armii Andersa i wraz z nią ewakuowała się w 1942 r. do Iranu, przeszła cały szlak bojowy Armii Polskiej, a następnie służyła w randze porucznika w kwaterze Oświaty II Korpusu w Rzymie. Po wojnie pozostała na emigracji w Wielkiej Brytanii. Wspomnienia Obertyńskiej – złożone z dwóch części: Przez więzienia i Na tak zwanej wolności – charakteryzuje bogaty w realia opis rzeczywistości więziennej (stosunki panujące w więzieniach, okrucieństwa przesłuchań, losy współwięźniarek) oraz wyciszenie tonacji martyrologicznej. W Polsce książka ukazała się poza cenzurą w 1981 r., a oficjalnie – w 1991 r.

 

Dramat

Jerzy Andrzejewski, Jerzy Zagórski, Święto Winkelrida, Kraków 1946

Dramat historyczno-metaforyczny napisany wiosną 1944 r. przez spółkę autorską pisarza (późniejszego autora Popiołu i diamentu) i poety katastrofisty, członka grupy „Żagary”. Powstał na konkurs ogłoszony przez Konspiracyjną Radę Teatralną, lecz nie zyskał wówczas uznania ani nie był podczas okupacji wystawiany. Z perspektywy czasu może być postrzegany jako rodzaj przestrogi przed zbliżającym się powstaniem. Akcja farsowego utworu rozgrywa się w XV wieku, a jego głównym bohaterem jest syn szwajcarskiego bohatera narodowego. Jednak głównym przesłaniem sztuki jest rozprawa z ironicznie potraktowanymi stereotypami patriotycznymi. Szwajcaria, w której rozgrywa się akcja, jest parodystycznym obrazem Polski i karykaturą narodowej megalomanii. W groteskowy sposób przedstawiono tu także opartą na patriotycznej frazeologii walkę podziemnych stronnictw politycznych oraz pojmowanie sztuki jako instrumentu doraźnej gry politycznej. Sztuka doczekała się inscenizacji i stała się wielkim sukcesem dopiero 10 lat po publikacji – we wrześniu 1956 r. wystawił ją w Teatrze Nowym w Łodzi Kazimierz Dejmek. Był to spektakl rozrachunkowy, nawiązujący poprzez czytelne aluzje okresu „błędów i wypaczeń” – jak nazywano stalinizm.

 

Jerzy Szaniawski, Dwa teatry, Kraków 1947

Dramat Szaniawskiego powstał w 1945 r., a wystawiony został po raz pierwszy w 1946 r. w Teatrze Powszechnym im. Żołnierza Polskiego w Krakowie w reżyserii Ireny Grywińskiej, ze scenografią Tadeusza Kantora. Utwór przedstawia wypracowywaną już wcześniej koncepcję teatru Szaniawskiego, ale ostatecznie ukształtowaną przez doświadczenia wojenne (także obecne w samej sztuce, m.in. poprzez metaforyczne nawiązanie do powstania warszawskiego). Tytułowe dwa teatry to realistyczne „Małe Zwierciadło” i wizyjny, operujący symboliką podświadomości „Teatr Snów”, które – pozornie przeciwstawione – wzajemnie się jednak nie wykluczają, lecz przenikają i dopełniają, tworząc razem wizję teatru konkretu i metafory. Krakowska inscenizacja była dużym sukcesem i odbiła się szerokim echem, wywołując polemiki prasowe na łamach ówczesnych pism literackich („Kuźnicy”, „Odrodzenia”). Utwór odczytano jako głos w toczącej się dyskusji na temat realizmu w literaturze. Autorowi zarzucono propagowanie irracjonalizmu. Również na szczecińskim zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. (na którym oficjalnie zadekretowano socrealizm) twórczość sceniczna Szaniawskiego była – obok utworów Jerzego Zawieyskiego – bardzo negatywnie oceniana, a w rezultacie zaprzestano jej wystawania aż do 1955 r.

OPRACOWANIA HISTORYCZNE

Kamiński, Polacy wobec nowej rzeczywistości 1944–1948. Formy pozainstytucjonalnego, żywiołowego oporu społecznego, Toruń 2000,

Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Lublin 1989,

Sowiński, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945–1989), Warszawa 2005,

Wóycicka, Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady 1944–1950, Warszawa 2009,

Zaremba, Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012,

Berendt, M. Kruk, Danuta Siedzikówna „Inka” (1928–1946), Kraków 2014,

Osadnicy. Nowe życie kresowiaków na Ziemiach Zachodnich. Nadzieje i niemoc wobec władzy ludowej, wybór i oprac. A. Knyt, Warszawa 2014,

M. Maciorowski, Sami swoi i obcy. Z kresów na kresy. Reportaże, Warszawa 2011,

Osęka, Mydlenie oczu. Przypadki propagandy w Polsce, Kraków 2000,