ludzie

Jerzy Andrzejewski (1909–1983) - Pisarz, krytyk literacki, redaktor. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1932 r. publikował w prasie jako krytyk teatralny. W czasie okupacji działał w podziemnym ruchu kulturalnym Warszawy. W latach 1952–1954 redaktor naczelny „Przeglądu Kulturalnego”, w latach 1955–56 w redakcji „Twórczości”. Od 1936 r. w Związku Literatów Polskich, prezes oddziałów: krakowskiego (1945–1948), szczecińskiego (1949–1952), warszawskiego (1956–1957). W latach 1948–1952 zaangażowany po stronie komunizmu i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Później zaczął nabierać krytycyzmu wobec polskiej rzeczywistości. Ujawniło się to w jego utworach, najpierw z pozycji życzliwych komunizmowi (krytyka nowomowy), potem coraz ostrzej wykpiwających życie codzienne i publiczne PRL (opowiadanie Wielki lament papierowej głowy, w 1954 r. zatrzymane przez cenzurę; autor odczytywał je znajomym oraz pozwalał na krążenie kopii). W tymże roku pisarz odmówił udziału w II Zjeździe PZPR i zrezygnował z kierowania „Przeglądem Kulturalnym”. Jego wiara w marksizm ustąpiła miejsca rozczarowaniu. Za „destrukcyjną” postawę, kwestionowanie kierownictwa partyjnego nad sztuką i „drobnomieszczańskie” poglądy został wkrótce skrytykowany przez członków Komitetu Centralnego PZPR Stefana Żółkiewskiego (artykuł w „Nowych Drogach” z 1955 r., nr 44) i Jakuba Bermana (narada w KC PZPR, grudzień 1955 r.). Jesienią 1956 r. jego sztuka Święto Winkelrida (z 1946 r., współautor Jerzy Zagórski), wystawiona przez Kazimierza Dejmka, odczytywana była jako krytyczny komentarz do stalinizmu i poparcie dla zmian październikowych. Podobnie stało się z powieścią Ciemności kryją ziemię. Od jesieni 1956 r. Andrzejewski, m.in. z Pawłem Hertzem, Henrykiem Krzeczkowskim i Juliuszem Żuławskim, zaangażował się w projekt wydawania miesięcznika „Europa”, poświęconego kulturze polskiej i światowej. Miał zostać redaktorem naczelnym. Władze nie pozwoliły ostatecznie na ukazanie się pisma. 10 listopada 1957 r. Andrzejewski wystąpił z PZPR. Efektem tego był czasowy zakaz publikacji. Wziął udział w przygotowaniu Listu 34 z marca 1964 r. do premiera Józefa Cyrankiewicza przeciw zaostrzeniu cenzury i polityce kulturalnej władz. 1 grudnia 1963 r. w jego mieszkaniu odbyło się spotkanie, na którym z udziałem m.in. Marii Dąbrowskiej, Leszka Kołakowskiego, Antoniego Słonimskiego, Melchiora Wańkowicza, Adama Ważyka i Jerzego Zawieyskiego omawiano projekt listu. Andrzejewski jako sygnatariusz listu został objęty wówczas całkowitym zakazem druku. Na nadzwyczajnym zebraniu Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich 29 lutego 1968 r. zaprotestował przeciwko polityce partii wobec kultury. 6 marca podpisał list pisarzy do rektora Uniwersytetu Warszawskiego, apelujący o niekaranie studentów, którzy wystąpili w obronie Dziadów. Po Marcu ’68 ponownie dotknięty zakazem druku, nakładem paryskiej „Kultury” wydał powieść Apelacja. We wrześniu 1968 r. wystosował list do Edvarda Goldstückera, prezesa Związku Pisarzy Czech, wyrażając „oburzenie, ból i wstyd” wobec udziału polskich żołnierzy w agresji Układu Warszawskiego na Czechosłowację. Od tej chwili jego telefon był stale na podsłuchu. Pisarzowi odmawiano także paszportu. W 1971 r. nastąpiło złagodzenie cenzury i Andrzejewski zaczął stale publikować w oficjalnie wychodzącej „Literaturze”. W październiku tego roku podpisał sformułowany przez Zbigniewa Herberta i Wiktora Woroszylskiego apel do ministra spraw wewnętrznych o złagodzenie wyroków na członków tajnej organizacji „Ruch”. W czerwcu 1972 r. z powodu „braku papieru” wstrzymano druk jego powieści Miazga, portretującej środowisko literatów i inteligencji. W następnym roku Andrzejewski zasiadał w jury pierwszej w PRL niezależnej nagrody literackiej, nadanej przez grono intelektualistów. Złożył podpis pod Listem 101 z 31 stycznia 1976 r. do Sejmowej Komisji Konstytucyjnej przeciwko projektowi zmian w Konstytucji PRL. W sierpniu, oferując pomoc, ogłosił własny list otwarty „do prześladowanych uczestników robotniczego protestu” czerwcowego, który rozpowszechniano wśród poszkodowanych. W pierwszych dniach września wziął udział w spotkaniu u Edwarda Lipińskiego, na którym rozważano założenie komitetu pomocy represjonowanym. Efektem było powstanie 23 września 1976 r. Komitetu Obrony Robotników, o czym Andrzejewski poinformował władze w liście do marszałka Sejmu. Od jesieni 1976 r. poddawany był represjom. Kolegium ds. wykroczeń nałożyło na niego grzywnę po wkroczeniu milicji na zebranie KOR w dniu 23 listopada. Rozpowszechniano fałszywy „apel” Andrzejewskiego o równouprawnienie mniejszości seksualnych. Codziennością pisarza stały się anonimowe telefony i listy z pogróżkami. Objęto go zakazem druku i atakowano w prasie. Andrzejewski m.in. z Jackiem Bocheńskim, Barbarą Toruńczyk i Wiktorem Woroszylskim wszedł do redakcji niezależnego pisma literackiego „Zapis”, którego pierwszy numer pojawił się w styczniu 1977 r. Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA opublikowała w 1979 r. Miazgę. W obiegu oficjalnym powieść ukazała się dopiero w grudniu 1981 r. W 1978 r. poparł protesty w sprawie aresztowanego w Gdańsku Błażeja Wyszkowskiego, działacza Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. W 1980 r. podpisał list do Prokuratury Generalnej przeciwko aresztowaniu Mirosława Chojeckiego, szefa NOWEJ. Od końca lat 70. schorowany, zaprzestał aktywności politycznej. We wrześniu 1981 r. był gościem I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”.

Władysław Bartoszewski (1922–2015) - Żołnierz Armii Krajowej, uczestnik powstania warszawskiego, więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. W latach 1941–1944 studiował filologię polską na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Od 1942 r. w katolickiej organizacji konspiracyjnej Front Odrodzenia Polski. Od 1942 r. żołnierz AK. Pracował w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Od 1942 r. członek Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, następnie Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Od 1943 r. zastępca kierownika Referatu Żydowskiego Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu RP na Kraj. Uczestnik powstania warszawskiego. W 1945 r. sekretarz redakcji „Biuletynu Informacyjnego” BIP KG AK, członek antykomunistycznej organizacji „NIE”, następnie w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj. Od 1945 r. pracował w Instytucie Pamięci Narodowej i Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Od 1946 r. w Polskim Stronnictwie Ludowym, członek redakcji „Gazety Ludowej”. Od 1955 r. redaktor w Stowarzyszeniu Bibliotekarzy Polskich. W latach 1957–1960 redaktor tygodnika „Stolica”. Od 1982 r. członek redakcji „Tygodnika Powszechnego”. W latach 1972–1984 sekretarz generalny polskiego Pen Clubu, 1973–1981 i 1982–1985 – wykładowca na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1983–1990 – profesor uniwersytetów niemieckich. W 1966 r. otrzymał medal „Sprawiedliwy wśród narodów świata”; w 1991 r. otrzymał honorowe obywatelstwo Izraela. Od 1990 r. przewodniczący Międzynarodowej Rady Państwowego Muzeum w Oświęcimiu. W latach 1990–1995 ambasador RP w Austrii, a w latach 1995–1996 i 2000–2001 – minister spraw zagranicznych. Od 1997 r. senator. W 1995 r. otrzymał Order Orła Białego. Autor wielu opracowań poświęconych historii najnowszej. W pierwszych latach powojennych był represjonowany za udział w konspiracji i pracę w „Gazecie Ludowej” Polskiego Stronnictwa Ludowego. Od 15 listopada 1946 r. do 10 kwietnia 1948 r., a następnie od 14 grudnia 1949 r. był więziony. Dnia 29 maja 1952 r. został skazany na 8 lat pozbawienia wolności za „szpiegostwo”; przebywał w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie, w Rawiczu i Raciborzu. Został zwolniony ze względu na stan zdrowia 16 sierpnia 1954 r. W marcu 1955 r. Najwyższy Sąd Wojskowy uznał go za niesłusznie skazanego. Ze środowiskiem późniejszej opozycji demokratycznej zetknął się w redakcji „Tygodnika Powszechnego”, z którym współpracował od 1957 r., a następnie w Klubie Krzywego Koła (w latach 1961–1962). W 1963 r. nawiązał współpracę z Radiem Wolna Europa, szczególnie z Janem Nowakiem-Jeziorańskim i Tadeuszem Żenczykowskim; publikował w czasopiśmie RWE „Na antenie”. Brał udział w pracach organizacyjnych związanych z kolportażem Listu 34 z marca 1964 r. do premiera Józefa Cyrankiewicza przeciw zaostrzeniu cenzury i polityce kulturalnej władz. W grudniu 1970 r. przedstawiono mu prokuratorski zarzut „współdziałania z antypaństwowymi siłami z Radia Wolna Europa na szkodę PRL”. Z wytoczenia sprawy sądowej ostatecznie zrezygnowano, ale Bartoszewskiego objęto na kilka lat zakazem druku. W latach 1974–1975 prowadził w Warszawie prywatne seminaria i konwersatoria poświęcone najnowszej historii Polski. W 1974 r. był współautorem listu do Rady Państwa z prośbą o ułaskawienie braci Andrzeja i Benedykta Czumów, skazanych za udział w antykomunistycznej organizacji „Ruch”. Był współautorem Listu 14 ze stycznia 1976 r. do Sejmu, sprzeciwiającego się projektowi wprowadzenia do Konstytucji PRL zapisu o nierozerwalności sojuszu z ZSRR. Został sygnatariuszem Listu 101 z 31 stycznia 1976 r. do Sejmowej Komisji Konstytucyjnej przeciwko projektowanym zmianom w konstytucji. W styczniu 1977 r. podpisał jeden z listów w obronie prześladowanych robotników z Radomia i Ursusa. Od 1976 r. był też konsultantem, a następnie autorem tekstów (np. Polacy – Żydzi) wydawanych przez tajne Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Był sygnatariuszem listu Zarządu Polskiego Pen Clubu do premiera z 31 stycznia 1978 r. w sprawie ograniczenia interwencji cenzorskich do minimum wynikającego z bezpieczeństwa państwa. Do końca 1979 r. prowadził wykłady z historii II wojny światowej oraz dziejów stosunków polsko-żydowskich. Był jednym z sygnatariuszy wystosowanego przez Towarzystwo Kursów Naukowych Listu otwartego do nauczycieli i wychowawców z 14 czerwca 1980 r. na temat zagrożeń dla młodzieży płynących z polityki edukacyjnej. Podpisał Apel 64 intelektualistów z 20 sierpnia 1980 r. popierający żądania strajkujących robotników Wybrzeża i wzywający władze do rozmów. We wrześniu tego roku został członkiem NSZZ „Solidarność”. W grudniu 1980 r. był współzałożycielem Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania przy Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”. W 1981 r. w niezależnym Wydawnictwie Głos opublikował książkę Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945–1946. Dokumenty do dziejów niezależnego ruchu ludowego w Polsce. 13 grudnia 1981 r. został internowany i osadzony w Białołęce, a następnie w Jaworzu. Został zwolniony 28 kwietnia 1982 r. pod naciskiem niemieckich, austriackich i żydowskich polityków i intelektualistów. W latach 80. publikował w pismach podziemnych i emigracyjnych („Puls”, „Zeszyty Historyczne”). Wydawał też ważne dla historii i kultury polskiej książki, m.in. Los Żydów Warszawy 1939–1943 (Puls, Londyn 1983), Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego (Aneks, Londyn 1984; Krąg, Warszawa 1984), Syndykat zbrodni. Kartki z dziejów UB i SB w czterdziestoleciu PRL (Editions Spotkania, Paryż 1986) i Na drodze do niepodległości (Editions Spotkania, Paryż 1987). W 1983 r. wydał w Wiedniu swoje wspomnienia Herbst der Hoffnungen (Warto być przyzwoitym). W tym samym roku otrzymał Nagrodę im. Herdera.

Bolesław Bierut (1892–1956) - Polityk, działacz komunistyczny, agent NKWD, Przewodniczący Krajowej Rady Narodowej (KRN) (1944), prezydent KRN (1944–1947), prezydent RP od 1947 r., przywódca PZPR (od 1948 r. jako sekretarz generalny, a od 17 marca 1954 r. jako I sekretarz KC), prezes Rady Ministrów PRL od 1952 r., poseł na Sejm PRL I kadencji, członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR nadzorującej ludowe Wojsko Polskie od maja 1949 r. Bierut urodził się w niezbyt zamożnej, chłopskiej rodzinie w Rurach Brygidkowskich. Od 1900 r. uczył się w bliskiej jego miejscu zamieszkania szkole parafialnej, z której został jednak usunięty przed zakończeniem nauki z powodu udziału w antyrosyjskich zamieszkach. Dalsze doświadczenie zawodowe zdobywał w sposób praktyczny, pracując m.in. w drukarni. Od 1912 r. aktywny członek PPS-Lewicy. W dwudziestoleciu międzywojennym był jednym z bardziej aktywnych działaczy świeżo powstałej Komunistycznej Partii Polski. W latach 1925–1926 przebywał na szkoleniach w Moskwie. Już wtedy był oddanym komunistą i wiernie wspierał linię ideologiczną ZSRR. Prawdopodobnie był już wtedy szpiegiem sowieckim. W 1933 r. został aresztowany za swoją działalność i skazany na 7 lat więzienia, wyrok ten jednak paradoksalnie ocalił mu życie – nie mógł pojechać do Moskwy w 1937 r. tak jak kierownictwo KPP, które zostało na miejscu rozstrzelane. Bierut był jednym z nielicznych ocalałych polskich komunistów, jednakże po wyjściu z więzienia pod koniec 1938 r. praktycznie nie mógł kontynuować swojej działalności, także ze względu na wykluczenie z partii po wyroku. Dostał się na tereny kontrolowane przez ZSRR, gdzie przyjął niemieckie obywatelstwo. Po rozpoczęciu wojny Niemiec i ZSRR znajdował się na obszarze kontrolowanym przez Niemców, gdzie pracował w lokalnej administracji i działał jako szpieg. W 1943 r. wraz z innymi komunistami z tzw. Grupy Inicjatywnej został przerzucony do Warszawy, gdzie był współtwórcą PPR. W styczniu 1944 r. został przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej (KRN) – podziemnego rządu komunistycznego. Później w tym samym roku uczestniczył w rozmowach z politykami zachodnimi w Moskwie, wszedł też w skład PKWN. W 1947 r. został oficjalnie wybrany na prezydenta PRL, wkrótce urząd ten został zniesiony. Bierut pozostał oczywiście I sekretarzem i stał się właściwie dyktatorem, kontrolowanym jedynie przez Józefa Stalina i ZSRR. Bierut był zwolennikiem „ostrego kursu” i brutalnego wprowadzania komunizmu w Polsce, najlepiej metodami siłowymi. Czas jego rządów to okres ostrej walki z opozycją, inwestycji w sektor zbrojeniowy i rozbudowy armii, w której kluczowe stanowiska obsadzali „doradcy” radzieccy. Doprowadził do upadku i aresztowania Władysława Gomułki, jedynego liczącego się kontrkandydata w walce o władzę. Zelżenie kursu jego polityki przyniosła dopiero śmierć Józefa Stalina w 1953 r.
W roku 1956 r. został zaproszony na słynny XX Zjazd KPZR, gdzie Nikita Chruszczow potępił oględnie politykę swojego poprzednika i jego metody sprawowania władzy, jak również terror polityczny.
Dwa tygodnie później, 12 marca 1956 r. Bierut zmarł niespodziewanie, ciągle pozostając w Moskwie. Okoliczności jego śmierci są do dzisiaj niejasne, nie wyklucza się zarówno przyczyn naturalnych, jak i celowego otrucia. Śmierć Bieruta otworzyła możliwości przebudowy systemu władzy w Polsce i jego złagodzenia, co doprowadziło do Października ‘56, przejęcia władzy przez Gomułkę i „odwilży” postalinowskiej w Polsce.

Józef Cyrankiewicz (1911–1989) - Działacz socjalistyczny i komunistyczny, wieloletni premier RP i PRL (1947–1952 i 1954–1970) oraz przewodniczący Rady Państwa (1970–1972). Należał do władz PPS i PZPR. Urodził się 23 kwietnia 1911 r. w Toruniu, zmarł w 20 stycznia 1989 r. Pochodzenie Cyrankiewicza nie jest do końca wyjaśnione. Według jednych źródeł był synem fabrykanta pochodzenia żydowskiego, natomiast inne twierdzą, że był synem endeckiego działacza w Galicji. Po maturze w 1930 r. wstąpił na ochotnika do Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii, gdzie zdobył stopień podporucznika rezerwy. W 1931 r. rozpoczął studnia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, których nie ukończył. Zafascynowany działalnością społeczną związał się z ruchem socjalistycznym. Działał w PPS i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Podczas II wojny światowej uczestniczył w kampanii wrześniowej oraz działalności konspiracyjnej na terenach RP. W kwietniu 1941 r. został schwytany przesz Gestapo za zorganizowanie odbicia z ich rąk Jana Karskiego. Od 1942 r. znajdował się w niemieckim obozie koncentracyjnym w Auschwitz, gdzie uczestniczył w tamtejszym ruchu oporu, choć istnieją niepotwierdzone źródła, które podejrzewają go o działalność jako kapo. W styczniu 1945 r. został przeniesiony do obozu w Mauthausen, gdzie przebywał do 5 maja. Przez cały okres pobytu w obozach należał do ścisłego komunistycznego kierownictwa. Po odzyskaniu wolności znalazł się we władzach PPS, od 1945 r. wchodząc w skład Rady Naczelnej PPS, a w latach 1945–1948 pełniąc również funkcję sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. Od 1946 r. członek Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego 5 lutego 1947 r. jako premier stanął na czele nowego rządu podporządkowanego ZSRR. W 1952 r. zrzekł się stanowiska premiera na rzecz Bolesława Bieruta, pełniąc funkcje wicepremiera. W marcu 1954 r. wszedł w skład Biura Politycznego KC PZPR, od 18 marca zostając ponownie premierem. W wyniku wydarzeń Grudnia ‘70 został usunięty ze stanowiska premiera oraz innych ważnych stanowisk w państwie. W latach 1970–1972 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Państwa. Po tym, jak nie dostał się do sejmu, którego członkiem był nieprzerwanie w latach 1947–1972, odszedł z czynnej polityki, rezygnując w 1975 r. z członkostwa w KC PZPR. Od 1973 r. pełnił funkcję przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju, następnie awansując na członka Prezydium Światowej Rady Pokoju w Sztokholmie (do 1986 r.). Do końca swojego życia był również członkiem Rady Naczelnej ZBoWiD.

Andrzej Czuma (1938-) - Psudonim „Antaba”, „A.Cz”. prawnik, działacz opozycji antykomunistycznej, polityk, poseł na Sejm V i VI kadencji, w 2009 r. minister sprawiedliwości i prokurator generalny, dziennikarz.
Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, studiował również historię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 1965 r. razem ze swoim młodszym bratem Benedyktem, Marianem Gołębiewskim, Emilem Morgiewiczem oraz Stefanem Niesiołowskim rozpoczął tworzenie tajnej organizacji antykomunistycznej, znanej później jako Ruch. Kierował jej działaniami aż do rozbicia Ruchu przez SB w 1970 r. Wraz z Morgiewiczem i Niesiołowskim opracował w 1967 r. deklarację programową, nazywaną od pierwszych słów Mijają lata... Pomagał w redagowaniu wychodzącego od jesieni 1969 r. pisma Ruchu – „Biuletyn”. Aresztowany 20 czerwca 1970 r., tuż przed przygotowaną przez Ruch akcją podpalenia Muzeum Lenina w Poroninie. W czasie śledztwa odmówił zeznań, mimo że grożono mu karą śmierci. Sądzony w procesie grupy przywódców Ruchu, oskarżonej o przygotowania do obalenia przemocą ustroju oraz utworzenie i kierowanie nielegalną organizacją, otrzymał najwyższy wyrok – 7 lat. Amnestia z lipca 1974 r. zmniejszyła wyrok do lat 5. Na wolność wyszedł ostatecznie we wrześniu 1974 r. dzięki kampanii w obronie przywódców Ruchu prowadzonej w kraju i za granicą. Po wyjściu z więzienia początkowo opowiadał się za kontynuowaniem działalności w konspiracji. W marcu 1977 r. był jednym ze współzałożycieli tajnego Nurtu Niepodległościowego i należał do jego ścisłego kierownictwa, tzw. Rombu (wraz z Janem Dworakiem, Maciejem Grzywaczewskim i Leszkiem Moczulskim). Brał udział w rozmowach prowadzonych przez środowisko NN z Komitetem Obrony Robotników w sprawie powołania wspólnej reprezentacji. Gdy rozmowy zakończyły się fiaskiem, został współautorem i sygnatariuszem apelu do społeczeństwa polskiego z 25 marca 1977 r., wystosowanego w związku z powstaniem Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz jednym z dwóch rzeczników ROPCiO (obok Moczulskiego). W 1978 r. po konflikcie z Moczulskim stał się przywódcą wiernej mu części ROPCiO. W kwietniu 1978 r. oficjalnie wszedł w skład redakcji miesięcznika „Opinia”, w którym sporadycznie publikował również swoje artykuły. W grudniu 1978 r. został wybrany do Prezydium Rady Sygnatariuszy, która – złożona ze zwolenników Czumy – stanowiła ścisłe kierownictwo ROPCiO. Kierował tym ruchem aż do wygaśnięcia jego działalności w grudniu 1981 r. W październiku 1979 r. m.in. z członkami i współpracownikami KSS KOR wziął udział w głodówce w kościele św. Krzyża w Warszawie w obronie działaczy Karty 77 uwięzionych w Czechosłowacji. Podczas tzw. kryzysu bydgoskiego w marcu 1981 r. na prośbę działaczy śląsko-dąbrowskiej „Solidarności” został stałym doradcą Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” w Katowicach. Wkrótce założył i redagował dziennik Zarządu Regionu Śląsko-Dąbrowskiego „Wiadomości Katowickie”. W połowie 1981 r. zaczął organizować Ruch Niepodległościowy oparty na działaczach ROPCiO, dawnego Ruchu, „Solidarności” oraz Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Internowany 13 grudnia 1981 r., przetrzymywany w Białołęce, Jaworzu i Darłówku. Na wolność wyszedł 23 grudnia 1982 r. W latach 1983–1985 organizował tajne kursy w Regionie Śląsko-Dąbrowskim „Solidarności”, wspomagał również wydawnictwa drugoobiegowe. Nie należał do żadnej tajnej struktury, współpracował natomiast z podziemną „Solidarnością” i dawnymi uczestnikami ROPCiO. W 1985 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Na emigracji organizował zbiórki pieniędzy dla opozycji – dla „Solidarności Walczącej”, NZS, „Solidarności”.

Władysław Gomułka (1905–1982) - Pseudonim „Wiesław”, z zawodu ślusarz, od 1926 r. członek Komunistycznej Partii Polski, z jej ramienia sekretarz generalny Lewicy Związkowej. W latach 1939–1941 we Lwowie, następnie pod okupacją niemiecką. Od 1942 r. członek Polskiej Partii Robotniczej, od 1943 r. sekretarz KC. W latach 1945–1948 sekretarz generalny KC, 1945–1949 – wicepremier i minister Ziem Odzyskanych, 1949–1951 – wiceprezes NIK oraz dyrektor Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie. Więziony w latach 1951–1954. W latach 1956–1970 był I sekretarzem KC PZPR.
Pierwszy czynny kontakt z polityką podjął w 1922 r., kiedy to przyłączył się do organizacji PPS „Siła”, z którą był związany do 1925 r. Następnie przez rok (do 1926 r.) należał do Niezależnej Partii Chłopskiej, a później do Komunistycznej Partii Polski. Szybko okazało się, że Gomułka jest działaczem, który ma zmysł przywódczy. W 1926 r. był organizatorem strajku w drohobyczańskich kopalniach. Za tę inicjatywę został skazany i osadzony w więzieniu. Po wyjściu na wolność rozpoczął działalność w Związku Zawodowym Chemików. W roku 1932 r. próbował również zorganizować strajk w łódzkich zakładach. I tym razem trafił za swoją niesubordynację do więzienia. W trakcie odbywania kary zachorował. Podczas urlopu uciekł z zakładu karnego. Schronił się w ZSRR, gdzie uczęszczał do Międzynarodowej Akademii Leninowskiej. Uzupełniał tam braki w swoim wykształceniu. W 1936 r. postanowił wrócić do Polski, gdzie kolejny raz został aresztowany i osadzony w więzieniu. Kiedy wybuchła wojna, wyjechał do Lwowa. Po agresji Niemiec na Związek Radziecki powrócił do kraju. W 1942 r. przystąpił do PPR. 23 listopada 1943 r. po wielu przejściach Gomułka został mianowany I sekretarzem KC. W latach 1945–1948 sprawował kolejno funkcje wicepremiera Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej, Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, rządu RP i ministra Ziem Odzyskanych. Był współodpowiedzialny za wprowadzenie terroru w Polsce. W 1948 r. oskarżony o tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistyczne został usunięty ze stanowiska sekretarza PPR, a następnie w 1951 r. zatrzymany. Przebywał w ścisłym odosobnieniu do 1954 r. Po odwilży politycznej zapoczątkowanej w ZSRR przez Nikitę Chruszczowa i śmierci prezydenta Bolesława Bieruta Gomułka wrócił do łask. Na wcześniej sprawowane stanowisko I sekretarza KC PZPR Gomułka został ponownie wybrany dopiero w 1956 r. Od tego momentu sytuacja w kraju uległa zmianie. Bardziej restrykcyjnie podchodzono do wprowadzania nowych ograniczeń swobód obywateli. Zaostrzenie polityki uderzyło zwłaszcza w religię i jej wyznawców. W kwestii gospodarki sprawa nie wyglądała lepiej. Podniesiono ceny mięsa. Podwyżka wywołała bardzo duży sprzeciw i falę strajków w społeczeństwie. W miarę tworzenia się nowych ognisk zapalnych Gomułka starał się je tłumić przy użyciu siły. W latach 60. Gomułka zaostrzył politykę. Nastąpiły nowe napięcia na linii państwo – Kościół. W marcu 1968 r. zdławił protesty studenckie po zdjęciu ze sceny Dziadów Adama Mickiewicza wystawianych w Teatrze Narodowym w Warszawie. Rozpoczął nagonkę antysemicką. Podczas strajków i protestów w grudniu 1970 r. podjął decyzję o użyciu broni przeciw robotnikom. Śmierć poniosło 45 osób, a ponad tysiąc odniosło rany. Pod naciskiem członków aparatu partyjnego Gomułka zastał odsunięty od władzy. Na I sekretarza KC PZPR wybrano Edwarda Gierka. Władysław Gomułka resztę życia spędził w podwarszawskim Konstancinie.

Paweł Jasienica (Leon Lech Beynar) (1909-1970) - Pisarz, publicysta historyczny. W latach 60. wydał swoje najpoczytniejsze książki: Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Żołnierz kampanii wrześniowej, podporucznik Armii Krajowej. W latach 1946-1950 członek redakcji „Tygodnika Powszechnego”. W 1948 r. aresztowany, wkrótce zwolniony. W latach 1958-1962 był członkiem Klubu Krzywego Koła, a w latach 1961-1962 jego prezesem. W latach 1959-1962 wiceprezes Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich. Występował w obronie wolności słowa, postulował ujęcie działalności cenzury w prawie pisanym. Podpisał List 34 z marca 1964 r. do premiera PRL Józefa Cyrankiewicza przeciw zaostrzeniu cenzury i polityce kulturalnej władz. Został objęty zakazem publikacji w prasie. Podczas nadzwyczajnego zebrania Oddziału Warszawskiego ZLP 29 lutego 1968 r. skrytykował zakaz wystawiania Dziadów. Wkrótce potem w prasie rozpętano przeciwko niemu nagonkę - oskarżano go o udział w „reakcyjnym podziemiu” oraz o inspirowanie wystąpień studenckich, sugerowano, że podczas śledztwa w 1948 r. zachował się niegodnie. Jego książki wycofywano z księgarń i bibliotek, a nazwisko znalazło się na liście cenzury. Pogrzeb pisarza w sierpniu 1970 r. był manifestacją uznania dla jego postawy i twórczości.

Leszek Kołakowski (1927–2009) - W latach 1945–1950 studiował filozofię na Uniwersytecie Łódzkim (w latach 1947–1950 asystent prof. Tadeusza Kotarbińskiego). W latach 1946–1948 członek Polskiej Partii Robotniczej, 1948–1966 – Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach 1949–1950 w redakcji „Nowych Dróg”, 1950–1968 – pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego, od 1964 r. profesor nadzwyczajny. W latach 1951–1954 także wykładowca Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych przy Komitecie Centralnym PZPR, od 1964 r. profesor Instytutu Socjologii i Filozofii Polskiej Akademii Nauk. Od 1968 r. na emigracji. Wykładał w McGill University w Montrealu, University of California w Berkeley, Yale University w New Haven, Institute for Social Research w Chicago. Od 1970 r. profesor Uniwersytetu Oksfordzkiego. Od 1977 r. mąż zaufania Polskiego Porozumienia Niepodległościowego, członek Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”. Od 1988 r. w Komitecie Obywatelskim. Od 1991 r. członek PAN. W 1997 r. otrzymał Order Orła Białego. W latach studenckich Kołakowski związał się z ruchem komunistycznym. Był propagatorem filozofii marksistowsko-leninowskiej i gwałtownie zwalczał w środowisku uniwersyteckim wszelkie przejawy tzw. filozofii burżuazyjnej. W licznych artykułach z pierwszej połowy lat 50. zwalczał Kościół katolicki. Po latach wyznał, że wstydzi się tych tekstów. W latach 1954–1955 dojrzewało w nim inne rozumienie filozofii marksistowskiej, określone później mianem rewizjonizmu (neomarksizmu). W artykułach publikowanych w okresie polskiego Października Kołakowski zdecydowanie potępił okres stalinowski (Światopogląd i życie codzienne, 1957).
Krytykował zdegenerowane formy myślenia marksistowskiego, pisał o koszarowych koncepcjach wychowania umysłowego, policyjnej teorii wolności, prostackiej interpretacji kultury. Ale nie podważał marksistowskiego światopoglądu, zgadzał się z krytyką ustroju i społeczeństwa kapitalistycznego. Nie postulował swobodnego wyboru ideowego; domagał się zaledwie dopuszczenia indywidualnych dróg dochodzenia do światopoglądu marksistowskiego. W ten sposób Kołakowski – niezależnie od swych intencji – stawał się myślicielem opozycyjnym. Jego artykuły kształtowały poglądy wielu przedstawicieli młodej inteligencji, tkwiących w PZPR, lecz pod wpływem Października ’56 spragnionych swobód. Kołakowski doskonale wyraził te oczekiwania w eseju Kapłan i błazen (1959). Był to swoisty apel do władz, by zaprzestały sterowania rozwojem kultury. Swój program rewizjonistyczny sformułował szczególnie wyraźnie w dwóch tekstach: Karol Marks i klasyczna definicja prawdy (1959) oraz „Cogito”, materializm historyczny i ekspresyjna interpretacja osobowości (1962). Powołując się na pisma młodego Marksa, dowodził, że człowiek ma w poznawaniu świata swój twórczy wkład, konstruuje obraz poznawanej rzeczywistości. Twierdził też, że marksizm nie prowadzi do roztopienia osoby w kolektywie, że budowa socjalistycznego społeczeństwa nie musi odbywać się kosztem jednostki. Te rozważania filozoficzne miały swój kontekst społeczny. Wspierały wyrażone w formie publicystycznej postulaty demokratyzacji, wolności słowa, dawały ważny dla lewicowo zorientowanej inteligencji argument, że zdrada idei Października jest w konflikcie z filozofią marksistowską. Zachęcały także do krytycznej analizy otaczającego świata, rodziły postawy niepokorne. Z tego punktu widzenia rewizjonizm stał się ważnym elementem inspirującym działalność opozycyjną w Polsce. Kołakowski zmienił też swój stosunek do religii i Kościoła katolickiego. Gdy władze prowadziły nagonkę propagandową na biskupów polskich w związku z ich orędziem do biskupów niemieckich, w tekście Jezus Chrystus prorok i reformator (1965) zwrócił uwagę na trwałe wartości, jakie nauka Chrystusa wprowadziła w krąg duchowego dziedzictwa Europy. W latach 60. Kołakowski stał się jednym z najpopularniejszych profesorów Uniwersytetu Warszawskiego. Był coraz bardziej krytykowany przez władze PZPR. W październiku 1966 r. na otwartym zebraniu Związku Młodzieży Socjalistycznej na Wydziale Historycznym UW przedstawił bilans ostatnich 10 lat: brak reformy systemu prawa, które nadal w rękach władzy wykonawczej może być narzędziem terroru, brak wolnych wyborów, jakiejkolwiek możliwości kontroli posunięć władz, brak wolności słowa i doktrynerstwo ideologiczne, które niszczą kulturę i naukę. Wystąpienie to stało się bezpośrednią przyczyną usunięcia Kołakowskiego z PZPR. 29 lutego 1968 r. Kołakowski wystąpił na zebraniu Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich w obronie swobód intelektualnych i narodowej tradycji. Mówił o dewastacyjnej roli cenzury, o absurdalnej kontroli, według której wszystko staje się aluzją do systemu sowieckiego – Antygona i Hamlet, Cervantes i Mickiewicz.
Po wydarzeniach Marca ’68 został usunięty z UW. W 1968 r. wprowadzono zapis cenzury na jego twórczość i osobę, który obowiązywał do 1988 r. W listopadzie 1968 r. Kołakowski wyjechał z kraju.
W 1971 r. ogłosił w paryskiej „Kulturze” esej Tezy o nadziei i beznadziejności – jeden z podstawowych tekstów ówczesnej opozycji. Polemizował w nim z przekonaniem, że działalność opozycyjna nie ma sensu, bo socjalizmu nie można redukować stopniowo. Po wystąpieniach robotniczych Czerwca ’76 kierował pracami międzynarodowego komitetu pomocy robotnikom Appeal for Polish Workers, powołanego przez grono zachodnich intelektualistów. Od 1977 r. był mężem zaufania tajnego Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W październiku 1977 r. został członkiem Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, pomagał w organizowaniu protestów zachodniej opinii publicznej w obronie represjonowanych w kraju. Między innymi wraz z Danielem Bellem, Czesławem Miłoszem i Alfredem Tarskim organizował pomoc finansową, rozpowszechniał apele o wypuszczenie z więzień osób prześladowanych, przekazywał informacje o opozycji i sytuacji w Polsce do mediów na Zachodzie. W latach 1976–1979 opublikował w Paryżu trzytomowe dzieło Główne nurty marksizmu. Tytuły poszczególnych części: Powstanie – Rozwój – Rozkład prezentują jego stosunek do filozofii, której początkowo zawierzył, a którą w epilogu swej pracy nazwał „największą fantazją naszego stulecia”. W esejach wydanych w zbiorze Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań (Aneks, Londyn 1982) określił jako niebezpieczne wszelkie próby ogarnięcia całości świata przez odwołanie się do jednej prostej formuły, gdyż niezależnie od intencji prowadzić może ona do totalitaryzmu. Po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego był jednym z tych, którzy mobilizowali zachodnią opinię publiczną do protestów przeciw rządom gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Czynnie wspierał rozwój niezależnej kultury w Polsce, będąc jednym ze współtwórców Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej. W grudniu 1988 r., po 20 latach pobytu na emigracji, złożył wizytę w kraju i wszedł w skład Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”.

Krzysztof Komeda (Krzysztof Trzciński) (1931–1969) - Z wykształcenia muzyk i lekarz, sławę zdobył jako kompozytor jazzowy, jeden z najwybitniejszych kompozytorów muzyki filmowej. Był absolwentem konserwatorium muzycznego w Poznaniu. Po ukończeniu szkoły średniej wybrał zawód lekarza.
Już jako student medycyny nawiązał współpracę z Dixieland Band Jerzego Grzewińskiego, w latach 1952–1954 grał z zespołem Melomani. Po ukończeniu studiów w 1955 r. podjął pracę w klinice laryngologicznej w Poznaniu. Tu po raz pierwszy użył pseudonimu „Komeda”, gdyż chciał ukryć swoją fascynację jazzem przed współpracownikami. W 1956 r. założył Sekstet Komedy, z którym zadebiutował podczas otwarcia oddziału Telewizji Polskiej w Poznaniu. Pierwszy znaczący sukces grupa grająca w składzie: Krzysztof Komeda, Jerzy Milian, Stanisław Pludra, Józef Stolarz, Jan Wróblewski, Jan Zylber odniosła na 1. Festiwalu Muzyki Jazzowej w Sopocie w 1956 r. W 1957 r. zespół otrzymał srebrny medal na 6. Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży w Moskwie. Od tego roku rozpoczęła się również długoletnia współpraca Komedy z Romanem Polańskim. W 1958 r. pianista przeniósł się do Krakowa. Został członkiem zespołu Jazz Believers i w tym samym roku wystąpił na 1. Festiwalu Jazz Jamboree (brał udział w jego kolejnych edycjach do 1967 r.). Założył też własne Trio z często zmieniającym się składem – grali w nim: Jan Byrczek, Roman Dyląg, Adam Skorupka, Tadeusz Federowski, Adam Jędrzejowski, Andrzej „Fats” Zieliński, Jan Zylber oraz Rune Carlsson. Prowadził jednocześnie Kwintet (Komeda, Czesław Bartkowski, Tomasz Stańko, Maciej Suzin lub Janusz Kozłowski i Michał Urbaniak) oraz Kwartet (Komeda, Carlsson, Stańko, Dyląg). W 1961 r. jako pianista i kompozytor współpracował z warszawskim kabaretem Tingel-Tangel. W 1962 r. Krakowski Jazz Club przyznał mu Złotego Helikona, a w ankiecie czytelników miesięcznika „Jazz” zdobył tytuł Jazzmana Roku. Koncertował w kraju oraz za granicą (Szwajcaria, NRD, RFN, Czechosłowacja i Jugosławia). W 1960 r. wyjechał po raz pierwszy do Skandynawii i później powracał tam co roku. Zrealizował wiele nagrań radiowych i fonograficznych. W 1965 r. wziął udział w prestiżowym projekcie niemieckiego promotora i krytyka Joachima Berendta. Liczne koncerty i wyjazdy zagraniczne spowodowały, że Komeda zaczął poszukiwać nowych inspiracji i rozwiązań. Zainteresowała go muzyka filmowa. Powstały ilustracje muzyczne do filmów Andrzeja Wajdy (Niewinni czarodzieje), Janusza Morgensterna, Janusza Nasfetera, Jerzego Skolimowskiego, Andrzeja Kondratiuka. Współpraca kompozytora z Romanem Polańskim zaowocowała powstaniem wspaniałej muzyki do takich obrazów jak Nóż w wodzie czy Dziecko Rosemary.
Komeda był niepowtarzalny w tym, co robił. Jego muzyka budowała wyjątkową atmosferę, a jej swoisty klimat nadawał filmom nowy, poetycki wymiar. W styczniu 1968 r. Krzysztof Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował nad muzyką do filmów Dziecko Rosemary i The Riot. W grudniu 1968 r. w Los Angeles uległ tragicznemu wypadkowi. Po przewiezieniu do kraju zmarł 23 kwietnia 1969 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Tadeusz Konwicki (1926–2015) - Pisarz, autor scenariuszy, reżyser. Sygnatariusz wielu listów protestacyjnych adresowanych do władz m.in. w 1966 roku przeciwko wyrzuceniu Leszka Kołakowskiego z PZPR, w 1968 r. w obronie represjonowanych studentów, w 1971 r. o obniżenie wyroków na przywódców tajnej organizacji Ruch, w grudniu 1974 r. List 15 z żądaniem zapewnienia Polakom w ZSRR dostępu do polskiej kultury i własnego szkolnictwa, w 1976 r. apel o zaprzestanie represji wobec robotników. Podpisał także deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych z 22 stycznia 1978 r., a w sierpniu 1980 r. apel do władz o porozumienie z robotnikami. W niezależnym piśmie literackim „Zapis” ukazały się jego powieści: Kompleks polski (1977) i Mała apokalipsa (1979), która stała się bestsellerem drugiego obiegu. W latach 80. w obiegu niezależnym wydał m.in. Wschody i zachody księżyca oraz powieść Rzeka podziemna, podziemne ptaki.

Jacek Kuroń (1934–2004) - Pseudonimy: „Maciej Gajka”, „Elżbieta Grażyna Borucka”, „EGB”. Historyk, polityk, jeden z przywódców opozycji antykomunistycznej w czasach PRL, społecznik, poseł, minister.
W 1957 r. ukończył historię na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1949–1953 członek Związku Młodzieży Polskiej, 1952–53 i 1956–1964 – członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W listopadzie 1953 r. za krytykę organizacji został usunięty ze Związku Młodzieży Polskiej oraz z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1955 r. należał do inicjatorów tzw. drużyn walterowców (nazywanych też „czerwonymi harcerzami”) w Organizacji Harcerskiej ZMP. W latach 1956–1961 współtworzył Hufiec Walterowski w ramach reaktywowanego Związku Harcerstwa Polskiego. W marcu 1964 r. Kuroń został zwolniony z pracy w Głównej Kwaterze Harcerskiej za publiczne wygłaszanie krytycznych opinii o ustroju PRL. Na przełomie 1956 r. i 1957 r. należał do Rewolucyjnego Związku Młodzieży, był jednym z założycieli Związku Młodzieży Socjalistycznej na Uniwersytecie Warszawskim. W 1962 r. wstąpił do zorganizowanego na UW przez Karola Modzelewskiego Politycznego Klubu Dyskusyjnego. Po rozwiązaniu Klubu w 1963 r. wraz z grupą przyjaciół podjął krytyczną analizę ustroju PRL; wynikiem tych prac była broszura przeznaczona do tajnego kolportażu, którą napisał z Modzelewskim. 14 i 15 listopada 1964 r. całą grupę zatrzymała Służba Bezpieczeństwa. Kuronia ponownie usunięto z PZPR oraz pozbawiono stypendium doktoranckiego na Wydziale Pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego. Kuroń i Modzelewski odtworzyli tekst opracowania pod nazwą List otwarty do członków PZPR. Opisali w nim konflikt pomiędzy klasą robotniczą a centralną biurokracją polityczną oraz przedstawili wizję ustrojową, której istotą był system rządów rad robotniczych. Zostali aresztowani 20 marca 1965 r., a w lipcu skazani – Kuroń na 3 lata więzienia. Z więzienia wyszedł warunkowo w maju 1967 r. Włączył się w działalność grupy studentów zwanych „komandosami” (w części – dawnych walterowców), którzy organizowali akcje protestacyjne na UW. Na początku 1968 r. uczestniczył w protestach przeciw zdjęciu Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka ze sceny Teatru Narodowego. Sądzony w styczniu 1969 r. w procesie tzw. inspiratorów wydarzeń marcowych został skazany 8 marca na 3,5 roku więzienia. Zwolniony przedterminowo 17 września 1971 r. Współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników utworzonego 23 września 1976 r., był jednym z organizatorów jego prac i twórców strategii działania. W swoim mieszkaniu uruchomił „skrzynkę kontaktową”, do której spływały wszelkie dane o represjach wobec opozycji demokratycznej. Informacje te przekazywał do polskich ośrodków emigracyjnych. Aresztowany w maju 1977 r. po akcji protestacyjnej podjętej po zabójstwie współpracownika KOR, studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Pyjasa. W październiku 1977 r. uczestniczył w przekształceniu KOR w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”, w którym nadal pełnił jedną z czołowych funkcji, przez wielu (w tym władze PRL) uważany za jego politycznego lidera. Był jedną z kilku osób podlegających najostrzejszym represjom – stale inwigilowany. Na początku lipca 1980 r. utworzył w swoim mieszkaniu ośrodek zbierania informacji o strajkach; przekazywane systematycznie na Zachód informacje docierały następnie za pośrednictwem Radia Wolna Europa i BBC do kraju, stymulując akcje protestacyjne. Po wybuchu strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina został zatrzymany 18 sierpnia, a 28 sierpnia formalnie aresztowany. Po zakończeniu strajków sierpniowych i podpisaniu porozumień ocenił, że naruszyły one podstawę systemu, czyli monopol organizacyjny, informacyjny i decyzyjny państwa. Nowe związki zawodowe albo zostaną pozbawione niezależności i wchłonięte w dotychczasowy system, albo system rządzenia będzie musiał przekształcić się w kierunku demokratycznym. Na początku września 1980 r. Kuroń został w Gdańsku doradcą tamtejszego Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego, a później Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”. W styczniu 1981 r. został powołany do Rady Programowo-Konsultacyjnej Ośrodka Prac Społeczno-Zawodowych przy KKP – ogólnopolskiego gremium doradców „Solidarności”. Uważany przez władze PRL oraz ZSRR za jednego z najgroźniejszych „kontrrewolucjonistów”, był ostro atakowany przez propagandę komunistyczną. Latem 1981 r. był jednym z autorów nowej strategii Związku: udziału w tworzeniu samorządów w przedsiębiorstwach i wymuszaniu reformy samorządowej w całej gospodarce. Jednocześnie sprzeciwiał się hasłu wolnych wyborów jako stwarzającemu zagrożenie interwencją radziecką. Uważał, że granicą tolerancji ZSRR dla przemian w Polsce jest pozostawienie w rękach PZPR władzy nad centralną administracją, policją i wojskiem. Jesienią 1981 r. postawił postulat porozumienia „Solidarności”, Kościoła i centralnego ośrodka władzy, które powinno zaowocować utworzeniem komitetu ocalenia narodowego, względnie rządu narodowego. Ten ośrodek miał przejąć władzę, ustalić wspólnie program reform oraz przygotować możliwie demokratyczne wybory. Propozycje te wynikały z przekonania, że sytuacja zaczyna się wymykać spod kontroli zarówno władz, jak i kierownictwa Związku. W listopadzie 1981 r. należał do współtwórców Klubów Rzeczypospolitej Samorządnej „Wolność–Sprawiedliwość–Niepodległość”, które miały gromadzić działaczy „Solidarności” przyznających się do tradycji demokratycznej lewicy. Zebranie założycielskie, odbywające się w mieszkaniu Kuronia, zostało przerwane przez milicję. Internowany 13 grudnia 1981 r., przetrzymywany był w Strzebielinku, następnie w Białołęce. 3 września 1982 r. został formalnie aresztowany pod zarzutem próby obalenia siłą ustroju PRL, a następnie przewieziony do więzienia przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. W lipcu 1984 r. został postawiony przed sądem wraz z Adamem Michnikiem, Zbigniewem Romaszewskim i Henrykiem Wujcem. Proces jednak przerwano, a podsądnych zwolniono wraz z innymi więźniami na mocy amnestii. W następnych latach Kuroń był doradcą podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Mazowsze i Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność”, publikował w podziemnej prasie. Był nadal systematycznie inwigilowany przez SB. Od 1987 r. uczestniczył w pracach zespołu, który w grudniu 1988 r. uformował się w Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. Władze PRL traktowały go jako niebezpiecznego radykała i jesienią 1988 r., podczas rozmów przygotowawczych do Okrągłego Stołu, wykluczały z negocjacji. Ostatecznie jednak Kuroń uczestniczył w plenarnych obradach Okrągłego Stołu oraz w zespole ds. reform politycznych, brał także udział w niektórych poufnych spotkaniach w Magdalence koło Warszawy. Był jednym z twórców wynegocjowanego w 1989 r. kompromisu. 4 czerwca 1989 r. został wybrany do Sejmu z listy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Był posłem do 2001 r. W rządach Tadeusza Mazowieckiego i Hanny Suchockiej zajmował stanowisko ministra pracy i polityki socjalnej.

Edward Lipiński (1888–1986) - Profesor ekonomii, działacz społeczny, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, autor licznych prac z dziedziny ekonomii, członek międzynarodowych towarzystw naukowych. Od 1902 r. w Narodowym Związku Robotników, w latach 1907–1918 w Polskiej Partii Socjalistycznej–Lewica. W latach 1909–1912 studiował w Wyższej Szkole Handlowej w Lipsku, 1912–1913 – na Uniwersytecie w Zurychu. W latach 1918–1920 kierownik Inspekcji Pracy Zarządu Miasta Warszawy. Od 1920 r. pracował w Głównym Urzędzie Statystycznym. W 1921 r. współzałożyciel Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W latach 1923–1929 wykładowca, a w latach 1929–1939 i od 1945 r. – profesor w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. W latach 1928–1939 dyrektor Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen, 1928–1939 i 1947–1978 – redaktor naczelny czasopisma „Ekonomista”, 1934–1939 – prezes Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków Polskich. W czasie okupacji kierował tajną SGH w Warszawie, następnie w Częstochowie. W latach 1945–1947 dyrektor Instytutu Gospodarki Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów, 1946–1948 – prezes Banku Gospodarstwa Krajowego. W latach 1946–1948 w Polskiej Partii Socjalistycznej, 1948–1976 – w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. W latach 1950–1958 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, w 1953 r. organizator i pierwszy dziekan Wydziału Nauk Ekonomicznych UW. Od 1951 r. członek Polskiej Akademii Nauk. W latach 1957–1962 i w 1970 r. wiceprzewodniczący Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów. Od 1976 r. w Komitecie Obrony Robotników, następnie Komitecie Samoobrony Społecznej „KOR”, od 1978 r. w Towarzystwie Kursów Naukowych. W okresie stalinowskim został zawieszony w funkcji dziekana Wydziału Nauk Ekonomicznych UW oraz odsunięty od pracy dydaktycznej we własnej katedrze za krytyczne wypowiedzi na temat polityki gospodarczej władz. Wykłady wznowił na jesieni 1956 r. Po Październiku ’56 należał do ekonomistów opowiadających się za zmianą stalinowskiego modelu zarządzania gospodarką. Był członkiem Klubu Krzywego Koła. W referacie wygłoszonym 10 października 1957 r. na zebraniu Klubu, uznając zasadę państwowego kierowania gospodarką, opowiedział się jednocześnie za większą samodzielnością przedsiębiorstw oraz za przekształceniem systemu centralnego planowania. Podpisał List 34 z 14 marca 1964 r. do prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza przeciw zaostrzeniu cenzury i polityce kulturalnej władz. Pod koniec 1971 r. wraz z Andrzejem Grzegorczykiem, Stanisławem Herbstem, Leonem Manteufflem, Marią Ossowską i Włodzimierzem Zonnem skierował list do przywódcy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Edwarda Gierka, wskazujący na nadmierną represywność wymiaru sprawiedliwości. Po skazaniu w 1971 r. członków tajnej organizacji Ruch był jednym z głównych rzeczników ich uwolnienia. Zabiegał o ich zwolnienie również podczas osobistych spotkań z Gierkiem (był jego konsultantem), a wiosną 1974 r. wystosował wraz grupą intelektualistów list w tej sprawie do Rady Państwa. Sygnował List 15 intelektualistów z grudnia 1974 r. do władz PRL z żądaniem zapewnienia Polakom w ZSRR dostępu do kultury polskiej i własnego szkolnictwa. Podpisał, a następnie złożył w Kancelarii Sejmu List 59 z grudnia 1975 r. zawierający protest wobec projektowanych zmian w Konstytucji PRL oraz deklarację celów opozycji. Był współautorem Listu 7 intelektualistów z 6 grudnia 1975 r. do delegatów na VII Zjazd PZPR i do Gierka, w którym postulowano przeprowadzenie reform ustrojowych. Był także sygnatariuszem Listu 14 ze stycznia 1976 r. do Sejmu przeciwko włączeniu do konstytucji zasady nierozerwalności sojuszu z ZSRR. Dnia 4 września 1976 r. w jego mieszkaniu odbyło się spotkanie kilkunastu osób znanych z publicznego sprzeciwu wobec władz, poprzedzające powstanie Komitetu Obrony Robotników. Potem wielokrotnie urządzano tam zebrania KOR. Lipiński został członkiem założycielem KOR, który powołano 23 września 1976 r. Jesienią 1976 r. na kilka tygodni wyjechał za granicę – nawiązał kontakty z ośrodkami emigracyjnymi, inicjując akcję wspierania KOR. Wkrótce jako jedyna osoba z Polski wszedł w skład międzynarodowego komitetu pomocy polskim robotnikom Appeal for Polish Workers, powołanego przez grono intelektualistów, którego pracami kierował Leszek Kołakowski. Dnia 8 czerwca 1977 r. wysłał indywidualny list do sekretarzy generalnych partii komunistycznych Francji, Hiszpanii i Włoch z prośbą o interwencję w sprawie aresztowanych działaczy KOR. Podpisał Deklarację Ruchu Demokratycznego z 18 września 1977 r., dokument programowy środowiska KOR. W maju 1977 r. wszedł w skład Komisji Redakcyjnej KOR, powołanej w celu redagowania dokumentów Komitetu. Od października 1977 r. był członkiem Rady Funduszu Samoobrony Społecznej zarządzającego finansami Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”.
Podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych z 22 stycznia 1978 r. Na początku 1979 r. złożył podpis pod zbiorowym listem do przewodniczącego Rady Państwa w obronie aresztowanego Kazimierza Świtonia, przywódcy Wolnych Związków Zawodowych w Katowicach. Dnia 25 maja 1979 r. wraz z Janem Kielanowskim wystąpił na sesji Zgromadzenia Ogólnego Polskiej Akademii Nauk z projektem rezolucji przeciw cenzurze. Dnia 11 listopada 1979 r. znalazł się grupie seniorów KSS „KOR” kolportujących przed mszą w katedrze św. Jana w Warszawie oświadczenie wydane z okazji 60. rocznicy odzyskania niepodległości. Wraz z Ludwikiem Cohnem, Zbigniewem Romaszewskim i Anielą Steinsbergową tworzył Komisję Helsińską KSS „KOR”, powołaną w styczniu 1980 r., uczestniczył w opracowaniu jej pierwszego dokumentu – Raportu o przestrzeganiu praw człowieka i obywatela w PRL, ogłoszonego jesienią 1980 r. na Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (tzw. Raport Madrycki). Należał do Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania, powołanego w grudniu 1980 r. przez Krajową Komisję Porozumiewawczą NSZZ „Solidarność”. W trakcie obrad I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” odczytał oświadczenie KSS „KOR” z 23 września 1981 r. zawiadamiające o jego rozwiązaniu się. Wraz z innymi członkami dawnego Komitetu wystąpił z listem z 13 października 1983 r. w obronie postawionych w stan oskarżenia Jacka Kuronia, Adama Michnika, Zbigniewa Romaszewskiego i Henryka Wujca. 12 lutego 1984 r. podpisał wspólne oświadczenie czechosłowackiej Karty 77, członków byłego KSS „KOR” i działaczy podziemnej „Solidarności” deklarujące wolę walki o przestrzeganie praw człowieka oraz sprzeciw wobec przetrzymywania więźniów politycznych w obu krajach. Do końca życia pozostał wierny poglądom socjalistycznym. Opublikował broszurę Odpowiedź na przemówienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego (NOWA, 1983). Zawarł w niej ostrą krytykę blisko 40 lat rządów komunistycznych w Polsce jako niezgodnych z filozofią prawdziwego socjalizmu.

Karol Modzelewski (1937–) - Pseudonim „Krzysztof Kwiecień”, „Czesław Bednarski”, „CB”. Historyk, mediewista, profesor, działacz społeczny, działacz opozycji antykomunistycznej, polityk, senator.
Urodził się w Moskwie. Odebrał wychowanie komunistyczne, wiarę w ideały tego ruchu, połączone jednak z nonkonformizmem. W latach studenckich należał do działaczy Związku Młodzieży Polskiej ostro krytykujących mechanizmy życia politycznego i szukających kontaktów z robotnikami. W 1959 r. ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Był częstym gościem w FSO na Żeraniu. Po Październiku ’56 należał do Rewolucyjnego Związku Młodzieży, a od 1957 r. do Związku Młodzieży Socjalistycznej. Od jesieni 1962 r. kierował uniwersyteckim Politycznym Klubem Dyskusyjnym, który był forum spotkań młodych rewizjonistów, czyli marksistów krytykujących politykę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Rok później Klub został rozwiązany decyzją Komitetu Warszawskiego PZPR. Modzelewski wraz ze swoim przyjacielem Jackiem Kuroniem opracował broszurę przeznaczoną do tajnego kolportażu w zakładach pracy, w której krytykowano system polityczny i gospodarczy PRL jako sprzeczny z ideową doktryną marksizmu. Rządzący establishment określano jako centralną polityczną biurokrację, która zawłaszczyła państwo, zaś stworzony przez nią system jako służący wyzyskowi klasy robotniczej. Jako perspektywę polityczną widziano rewolucję obalającą rządy biurokratyczne i dającą początek prawdziwemu ustrojowi komunistycznemu, w którym bezpośrednie rządy będą sprawowane przez rady robotnicze. Próba powielenia opracowania nie powiodła się, gdyż w nocy z 14 na 15 listopada 1964 r. jego autorzy zostali zatrzymani przez Służbę Bezpieczeństwa, która przejęła też tekst. Modzelewskiego usunięto z PZPR i Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie był doktorantem. Kuroń i Modzelewski odtworzyli swój memoriał w formie Listu otwartego do członków PZPR i 19 marca 1965 r. przekazali kilkanaście egzemplarzy na Uniwersytet, w tym również do komitetów uczelnianych PZPR i ZMS. Nazajutrz obaj zostali aresztowani. Ich proces budził zainteresowanie, a z oskarżonymi solidaryzowały się środowiska intelektualne sympatyzujące z rewizjonizmem; na sali rozpraw obecni byli m.in. Leszek Kołakowski i Marian Brandys, na sądowym korytarzu kilkadziesiąt osób z kręgów warszawskiej inteligencji oraz grupa studentów związanych z oskarżonymi. Modzelewski został skazany na 3,5 roku więzienia. Proces i akcje obrony zapoczątkowały działalność „komandosów” na UW. List otwarty został opublikowany m.in. w Instytucie Literackim w Paryżu. Sprawa Kuronia i Modzelewskiego była też podnoszona przez prasę zagraniczną, a obaj oskarżeni należeli do najbardziej znanych więźniów politycznych w bloku sowieckim. Modzelewski wyszedł z więzienia 3 sierpnia 1967 r. i wkrótce włączył się w działalność „komandosów”. Po zdjęciu z afisza Teatru Narodowego Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka należał do inicjatorów akcji protestacyjnej, autorów rozpowszechnianych ulotek, a podczas ostatniego przedstawienia Dziadów 30 stycznia 1968 r. zainicjował na sali Teatru skandowanie hasła „Niepodległość bez cenzury”. Chociaż podczas toczonych wówczas debat nie był zwolennikiem zwołania wiecu, poparł taką decyzję po relegowaniu 3 marca studentów Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Został aresztowany 8 marca rano, przed rozpoczęciem wiecu na Uniwersytecie. Stał się obiektem ataków prasy PRL oraz I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Władysława Gomułki. Wraz z Kuroniem został zaliczony do głównych inspiratorów wydarzeń marcowych. W styczniu 1969 r. obu postawiono przed sądem pod zarzutem udziału w tajnym związku (którym miała być grupa „komandosów”) oraz skazano na kary po 3,5 roku więzienia. Modzelewski został zwolniony we wrześniu 1971 r. Umożliwiono mu podjęcie pracy naukowej w Polskiej Akademii Nauk, ale poza Warszawą. Zamieszkał w Sobótce pod Wrocławiem. Nie brał czynnego udziału w działaniach opozycji, co wyjaśniał chęcią poświęcenia się pracy naukowej, zmęczeniem więzieniem, a także niewiarą w możliwość wywalczenia warunków znośniejszych od tych, które panowały na początku lat 70. Po Czerwcu ’76 wystąpił jednak z deklaracją sprzeciwu wobec poczynań ekipy Edwarda Gierka, I sekretarza KC PZPR. W obszernym memoriale do Gierka zwracał uwagę na postępujący kryzys polityczny i gospodarczy oraz protestował przeciw polityce antyrobotniczych represji. Przyznawał, że jest zwolennikiem pluralizmu politycznego, choć w istniejących warunkach nie ma on szans na urzeczywistnienie. Przedstawiał program ograniczonych reform, w tym autonomii związków zawodowych. W 1978 r. pod pseudonimem Krzysztof Kwiecień Modzelewski ogłosił w niezależnym kwartalniku politycznym „Krytyka” polemikę (dotyczącą tradycji rewizjonizmu) z emigracyjnym publicystą Janem Drewnowskim. Bronił rewizjonizmu jako formacji, która miała znaczny dorobek kulturalny i wypracowała wzory antytotalitarnego działania. Jednocześnie stwierdzał, że opozycja lat 70. „jest w całości obca komunistycznej ideologii, choć wielu jej uczestników było niegdyś rewizjonistami”. To stwierdzenie odnosiło się również do niego samego. Podczas strajku w sierpniu 1980 r. pojawił się w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, ale jako osoba kojarzona przez władze z Marcem ’68 nie chciał utrudniać negocjacji strajkujących z komisją rządową. Powrócił do Wrocławia, gdzie na początku września został wybrany wiceprzewodniczącym komitetu założycielskiego nowych związków zawodowych we wrocławskich placówkach PAN, a następnie oddelegowany do regionalnego Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego. Powołano go do Prezydium MKZ oraz wybrano do delegacji, która miała reprezentować Wrocław na konferencji organizatorów nowych związków w Gdańsku 17 września. Na spotkaniu tym odegrał zasadniczą rolę. Podobnie jak Jan Olszewski przekonywał, by wszystkie regionalne organizacje związkowe złożyły wspólny wniosek o rejestrację oraz stworzyły wspólną komisję krajową. Zaproponował również przyjęcie dla nowego związku nazwy „Solidarność”. Dnia 9 listopada 1980 r. Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ „Solidarność” powierzyła mu funkcję rzecznika prasowego Związku. Był działaczem mocno osadzonym w swoim regionie, wyczulonym na nastroje mas, posiadał niezwykłe zdolności oratorskie, jednocześnie był politykiem rozumiejącym ograniczenia zewnętrzne. Bywał zaliczany do radykałów. W okresie tzw. kryzysu bydgoskiego opowiadał się za podjęciem strajku generalnego, by zmusić władze do głębokich ustępstw. Po zawarciu 30 marca 1981 r. porozumienia warszawskiego, na posiedzeniu KKP 31 marca–1 kwietnia wystąpił z zasadniczą krytyką negocjatorów oraz formy odwołania strajku, w czym widział złamanie demokracji związkowej. Skrytykował również Lecha Wałęsę za monarchiczny styl kierowania „Solidarnością”. W konsekwencji ustąpił z funkcji rzecznika prasowego. Pozostał jednak członkiem KKP, a w październiku 1981 r. na I Krajowym Zjeździe Delegatów „Solidarności” został wybrany do Komisji Krajowej. Opowiadał się za kompromisowym projektem ustawy o cenzurze i sprzeciwiał się hasłu wolnych wyborów do sejmu. Jednocześnie przekonywał do koncepcji rozwoju samorządów w przemyśle i pogłębiania przemian demokratycznych, m.in. przez wolne wybory do rad narodowych, powołanie na szczeblu centralnym reprezentacji społecznej zdolnej do uzgadniania polityki społecznej i gospodarczej z sejmem i rządem. Proponował więc system, który łączyłby sprawowanie najwyższej władzy państwowej przez PZPR z odbudowaniem samorządności społeczeństwa. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. został internowany i przewieziony do więzienia w Strzebielinku, a następnie w Białołęce. Był jednym z siedmiu przywódców „Solidarności”, których w grudniu 1982 r. nie zwolniono z internowania, ale aresztowano pod zarzutem próby obalenia przemocą ustroju PRL. Więzieni bez procesu, zostali zwolnieni na mocy amnestii z lipca 1984 r. Podczas uwięzienia został zwolniony z pracy, mimo tego ponownie podjął badania naukowe. W czerwcu 1989 r. został wybrany do Senatu z listy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Współtwórca Solidarności Pracy i Unii Pracy.

Edward Ochab (1906–1989) - Przed wojną pracownik spółdziel¬czości, od 1929 r. członek i funkcjonariusz Komunistycznej Partii Polski. W czasie wojny w ZSRR, od 1943 r. w Polskich Siłach Zbrojnych. Od 1944 r. członek KC PPR/PZPR, m.in. minister ad¬ministracji publicznej, I sekretarz KW w Krakowie oraz wi¬ceminister obrony narodowej. W latach 1948–1950 zastępca, a następnie (1950–1968) członek Biura Politycznego, od marca do paździer¬nika 1956 r. I sekretarz KC. W latach 1957–1959 minister rolnictwa, 1960–1964 – sekretarz KC, 1964–1968 przewodniczący Rady Państwa.

Jan Olszewski (1930–) - Prawnik, polityk, publicysta, działacz opozycji. Od 1943 r. w Szarych Szeregach. W 1953 r. ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1953–1954 pracował w Ministerstwie Sprawiedliwości, 1954–56 – w Zakładzie Nauk Prawnych PAN. Jako dziennikarz „Po prostu” napisał z Walerym Namiotkiewiczem i Jerzym Ambroziewiczem głośny tekst wzywający do rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej. W swoich artykułach wskazywał nadużycia w sądownictwie i wymiarze sprawiedliwości. Po likwidacji pisma w 1957 r. otrzymał zakaz publikowania (do 1959 r.). W latach 1956–1962 należał do Klubu Krzywego Koła, gdzie spotykała się krytycznie nastawiona do systemu inteligencja, wchodził w skład jego Zarządu (1958–1961). Potem uczestniczył w spotkaniach u Jana Józefa Lipskiego, na które zapraszano m.in. działaczy rozwiązanego w 1962 r. Klubu. W połowie lat 60. zaczął bronić oskarżonych w procesach politycznych. W 1964 r. był adwokatem Melchiora Wańkowicza, któremu zarzucono przekazywanie informacji do Radia Wolna Europa, w 1965 r. Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego sądzonych za List otwarty do członków PZPR, a w 1968 r. poety i satyryka Janusza Szpotańskiego. W 1968 r. w związku z obroną studentów aresztowanych w czasie manifestacji marcowych w Warszawie został zawieszony w wykonywaniu zawodu adwokata i przez dwa lata pozostawał bez pracy. Jednocześnie Służba Bezpieczeństwa przygotowała przeciw niemu sfingowany zarzut złożenia fałszywych zeznań. Po prawie półtorarocznym śledztwie i procesie został jednak uniewinniony. W 1970 r. wrócił do adwokatury i bronił w sprawach politycznych, m.in. w 1971 r. członków antykomunistycznej organizacji Ruch. Był pomysłodawcą, autorem (wraz z Jakubem Karpińskim i Jackiem Kuroniem), a także sygnatariuszem Listu 59 z grudnia 1975 r. do Sejmu, zawierającego protest przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji PRL oraz deklarację celów opozycji. W styczniu 1976 r. napisał też – z Antonim Pajdakiem, Stanisławem Szczuką i Wojciechem Ziembińskim – List 14 do Sejmu przeciwko wprowadzeniu do konstytucji zapisu o nienaruszalności sojuszu z ZSRR. Podpisał oświadczenie 14 intelektualistów z czerwca 1976 r. solidaryzujące się z protestami robotniczymi. W 1976 r. współpracował ze Zdzisławem Najderem przy tworzeniu programu utajnionej organizacji Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Napisał jeden z najbardziej znanych tekstów wydanych przez PPN – Obywatel a Służba Bezpieczeństwa (lipiec 1977 r.). Należał do czteroosobowego, anonimowego zespołu kierowniczego PPN – wraz z Andrzejem Kijowskim, Zdzisławem Najderem i Janem Józefem Szczepańskim. Tegoż roku uczestniczył także w zakładaniu Komitetu Obrony Robotników, był współautorem jego Apelu do społeczeństwa i władz PRL z 23 września 1976. Podpisał Deklarację Ruchu Demokratycznego z 18 września 1977 r., dokument programowy środowiska KOR. We wrześniu 1980 r. włączył się w organizowanie niezależnego związku zawodowego w Warszawie. Był doradcą Krajowej Komisji Porozumiewawczej (od października 1981 r. Komisji Krajowej) NSZZ „Solidarność”, a także Regionu Mazowsze. Odegrał istotną rolę w zażegnaniu tzw. kryzysu bydgoskiego w marcu 1981 r. Należał do osób umiarkowanych, dążących raczej do unikania konfliktów. Podczas posiedzenia Komisji Krajowej 12 grudnia 1981 r. w Gdańsku proponował zawarcie rozejmu z władzami komunistycznymi. Po wprowadzeniu stanu wojennego, z ramienia sekretarza Episkopatu Polski abp. Bronisława Dąbrowskiego Olszewski prowadził liczne pertraktacje z władzami w sprawie zwolnienia z więzień i obozów internowania osób chorych. Zaangażował się też jako obrońca w wielu procesach przeciwko organizatorom strajków i podziemnym wydawcom. Wiosną 1983 r. był inicjatorem wspólnego oświadczenia podziemnego NSZZ „Solidarność”, związków branżowych i autonomicznych, zawierającego protest przeciwko delegalizacji wszystkich związków zawodowych w Polsce. Został wówczas zatrzymany na 48 godzin, po czym – prosto z aresztu – pojawił się na sali sądowej jako obrońca w procesie podziemnego Międzyzakładowego Robotniczego Komitetu „Solidarności”. Z upoważnienia prymasa Polski Józefa Glempa w 1984 r. i 1985 r. wystąpił jako oskarżyciel posiłkowy w procesie morderców ks. Jerzego Popiełuszki w Toruniu. W mowie oskarżycielskiej transmitowanej wówczas przez radio przedstawił swoją wersję wydarzeń: twierdził, że morderstwo miało być polityczną prowokacją, której celem było rozpętanie w kraju zamieszek. Był jednym z sygnatariuszy oświadczenia z 31 maja 1987 r., wydanego przez grono osób zaproszonych przez Lecha Wałęsę, zawierającego podstawowe cele opozycji. W maju 1988 r. z ramienia Episkopatu był mediatorem (wraz z Haliną Bortnowską i Andrzejem Stelmachowskim) podczas strajku w Hucie im. Lenina. W grudniu 1988 r. współtworzył Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. W toczonych wówczas debatach był sceptycznie nastawiony do pomysłów porozumienia z komunistami, wątpił w wolę kompromisu ze strony władz. W 1989 r. podczas rozmów Okrągłego Stołu brał udział w pracach podzespołu ds. reformy prawa i sądów. W latach 1991–1992 prezes Rady Ministrów, w latach 1991–1993 i 1997–2005 – poseł na Sejm I, III i IV kadencji, twórca i przewodniczący Ruchu dla Rzeczypospolitej oraz Ruchu Odbudowy Polski, w latach 1989–1991 i 2005–2006 członek Trybunału Stanu, w latach 2006–2010 doradca prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Kawaler Orderu Orła Białego.

Stanisław Radkiewicz (1903–1987) - Od 1925 r. funkcjonariusz Związku Młodzieży Komunistycznej i Komunistycznej Partii Polski, członek ostatniego kierownictwa partii przed jej rozwiązaniem w 1938 r. W czasie wojny w ZSRR, członek Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich. W latach 1944–1954 kierownik resortu, a następnie minister bezpieczeństwa publicznego. Bezpieka pod kierownictwem Stanisława Radkiewicza rozwijała się bardzo szybko, stanowiąc główne narzędzie terroru, zastraszania społeczeństwa oraz zwalczania szpiegostwa i prowadzenia wywiadu. W kwietniu 1945 było już 12 tys. funkcjonariuszy bezpieczeństwa, a w grudniu 1945 – 24 tys. Apogeum rozwoju Ministerstwa BP miało miejsce w roku 1953, gdy liczebność funkcjonariuszy bezpieczeństwa przekroczyła 33 tys. 1954–1956 Radkiewicz był ministerem państwowych gospodarstw rolnych, a w latach 1945–1955 – członek Biura Politycznego KC PPR/PZPR. Wykluczony z partii w 1957 r., przywrócony w prawach członka w 1964 r. W latach 1963–1968 dyrektor generalny Urzędu Rezerw Państwowych.

Roman Romkowski (Natan Grinszpan-Kikiel ) (1907–1968) - Od 1923 r. członek i funkcjonariusz Związku Młodzieży Komunistycznej i Komunistycznej Partii Polski. W czasie wojny w partyzantce sowieckiej. W latach 1945–1955 członek KC PPR/PZPR. Od 1944 r. w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego, następnie Mi¬nisterstwie Bezpieczeństwa Publicznego, w latach 1945–49 pomocnik ministra, 1949–1954 – wiceminister. Po zwolnieniu z resortu dyrektor generalny Urzędu Rezerw Państwowych i dyrektor administracyjny Zarządu Budowy Sieci Elektrycz¬nej w Krakowie. W 1956 r. aresztowany, w 1957 r. ska¬zany na 15 lat więzienia m.in. za torturowanie więźniów, zwolniony w 1964 r. w wyniku zastosowania przez Radę Państwa prawa łaski.

Józef Różański (pierw. Józef Goldberg) (1907–1981) - Z zawodu adwokat, członek Komunistycznej Partii Polski. W czasie wojny w ZSRR, od 1943 r. w Polskich Siłach Zbrojnych. Od 1944 r. w Resor¬cie Bezpieczeństwa Publicznego, następnie w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, w latach 1947–54 dyrektor Departamentu Śledczego. W 1954 r. aresztowany, w 1955 r. skazany na 5, a w 1957 r. – na 15 lat więzienia za stosowanie zbrodniczych metod w trakcie przesłuchań; zwolniony w 1964 r. w wyniku zastosowania przez Radę Państwa prawa łaski.

Ksiądz Czesław Sadłowski (1938–) - Ukończył dwuletnią szkołę zawodową budowniczych pieców hutniczych, Niższe Seminarium Duchowne, w latach 1961–1967 studiował w Wyższym Seminarium Duchownym w Warszawie. Po uzyskaniu święceń kapłańskich w 1967 r. został wikariuszem w parafii Jasieniec k. Grójca. Od 1969 r. proboszcz w Zbroszy Dużej. W 1968 r. mieszkańcy Zbroszy Dużej postanowili zbudować w swej wsi kaplicę i przekonali do tego pomysłu ks. Czesława Sadłowskiego, wikariusza z Jasieńca. W tym celu zagospodarowana została jedna ze stodół. Na początku 1969 r. ks. Sadłowski zaczął tam odprawiać msze święte. W maju prymas Polski Stefan Wyszyński wyświęcił budynek na kaplicę, utworzona też została nowa parafia. Mimo urzędowych upomnień ze strony władz ks. Sadłowski nie przerwał odprawiania nabożeństw. W czerwcu 1969 r. został skazany przez kolegium ds. wykroczeń na 4,5 tys. zł grzywny za kierowanie „nielegalnym zgromadzeniem o charakterze religijnym” poza obrębem kościoła. Dnia 4 lipca 1969 r. kaplica została zaplombowana przez milicję, a ksiądz zatrzymany i przewieziony do Warszawy. Odmówił zeznań i wkrótce go zwolniono. Mimo że jego kościelni przełożeni polecili mu powrót do Jasieńca, nadal odprawiał msze święte w wiejskich chałupach w Zbroszy. Rozpoczął wyświetlanie filmów religijnych. W styczniu 1970 r. został skazany na 3 miesiące aresztu za prowadzenie działalności rozrywkowej bez zezwolenia. Rozprawie apelacyjnej przed sądem w Grójcu towarzyszyła demonstracja ludności Zbroszy. Ks. Sadłowski (za radą prymasa Wyszyńskiego) nie stawił się do więzienia i ukrywał się po wiejskich chałupach. Na uroczystości kościelne przywożony był w przebraniu. Wyrok został w końcu zawieszony przez Sąd Najwyższy, ale doszło do kolejnego konfliktu z władzami, gdy chłopi urządzili następną kaplicę w zbitej z desek wiacie. Ponownie doszło do interwencji milicji, po której w obronie Zbroszy ostro wypowiedział się prymas Wyszyński. W końcu wydano pozwolenie i kościół został zbudowany (1974 r.). W 1976 r., po protestach robotniczych w Radomiu i w Ursusie, ks. Sadłowski piętnował z ambony represje wobec ich uczestników. Wkrótce uruchomił własny powielacz i odbijał trafiające do jego rąk dokumenty Komitetu Obrony Robotników (wówczas jeszcze z reguły przepisywane na maszynie). Rok później z jego inspiracji trafiła do Sejmu petycja w obronie aresztowanych członków KOR i więzionych robotników z Radomia, podpisana przez ponad tysiąc osób z okolic Zbroszy. Dnia 9 września 1978 r., na fali protestu przeciw niekorzystnej dla rolników ustawie emerytalnej, powstał w Zbroszy Dużej (jako drugi w Polsce) Komitet Samoobrony Chłopskiej Ziemi Grójeckiej. Przy jego utworzeniu pomagali działacze Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” (m.in. Wiesław Kęcik), ale patronem był ks. Sadłowski. Wkrótce we wsi zaczęły ukazywać się pisma: „Niezależny Ruch Chłopski” i „Biuletyn Informacyjny Komitetu Samoobrony Chłopskiej Ziemi Grójeckiej”, zorganizowany też został Uniwersytet Ludowy i wykłady związanych z opozycją intelektualistów na tematy polityczne i ekonomiczne (wielokrotnie uciekano się do wymyślnych forteli, by wykładowcy mogli przedrzeć się przez milicyjny kordon wokół wsi). W lutym 1980 r. ks. Sadłowski został zaskoczony w nocy przez milicję przy powielaniu opozycyjnych tekstów. Zdążył ukryć powielacz w kościele, ale zrobiono mu zdjęcia z rękami umazanymi farbą drukarską. Po krótkim przetrzymywaniu na posterunku w Grójcu zwolniono go. Po wprowadzeniu stanu wojennego ks. Sadłowski nie zaprzestał niezależnej działalności – zapraszał na prelekcje osoby związane z opozycją, w kwietniu 1983 r. z okazji chrztu syna Marzeny i Wiesława Kęcików zorganizował w Zbroszy spotkanie z udziałem kilkudziesięciu działaczy opozycji. Nadal kierował parafią, dając się poznać jako autor niekonwencjonalnych pomysłów duszpasterskich

Antoni Słonimski (1895-1976) - Poeta, pisarz. W latach 1956-1959 prezes Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich. Przeciwstawiał się ingerencji władz państwowych w sprawy twórczości, upominał się o wolność słowa. W 1964 r. napisał list do premiera PRL Józefa Cyrankiewicza przeciw zaostrzeniu cenzury i polityce kulturalnej władz, tzw. List 34. Otrzymał zakaz publikowania w prasie, radiu i telewizji, wstrzymano mu paszport. Dnia 29 lutego 1968 r. na zebraniu Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich w związku ze sprawą Dziadów wypowiadał się przeciwko restrykcyjnej polityce kulturalnej. Bronił studentów represjonowanych za protest marcowy. Został zaatakowany w prasie i na wiecach jako jeden z inspiratorów studenckich protestów, objęto go całkowitym zakazem druku. W 1974 r. inicjator listu do władz o przedterminowe uwolnienie przywódców tajnej organizacji Ruch, a także Listu 15 z żądaniem zapewnienia Polakom w ZSRR dostępu do polskiej kultury i polskiego szkolnictwa. W 1975 r. podpisał List 59 do Sejmu zawierający protest wobec projektowanych zmian w Konstytucji PRL oraz deklarację celów opozycji.

Marian Spychalski (1906–1990) - Pseudonim „Marek”, architekt, kierownik Pracowni Planu Ogólnego Zabudowy Warszawy w Zarzą¬dzie Miejskim stolicy. Od 1931 r. członek Komunistycznej Partii Polski. W cza¬sie okupacji szef sztabu, a następnie Wydziału/Oddziału Informacji Gwardii Ludowej/Armii Ludowej, w latach 1945–1949 członek Biura Politycznego KC PPR/PZPR oraz wiceminister obrony narodowej. W 1949 r. minister odbudowy, a następnie budownictwa. Więziony w latach 1950–1956. W latach 1956–1968 minister obro¬ny narodowej, 1959–1970 – członek Biura Politycznego, 1968–1970 – przewodniczący Rady Państwa.

Józef Światło (Izak Fleischfarb) (1915–1994) - Od około 1932 r. członek Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej. W czasie wojny w sowieckim obozie pracy, a od 1943 r. w Polskich Siłach Zbrojnych. W latach 1945–1948 zastępca szefa UB kolejno w Warszawie, Olsztynie i Krako¬wie. W latach 1948–1950 naczelnik Wydziału IV Departamentu I MBP, 1950–1953 – zastępca dyrektora Biura Specjalnego/Departamen¬tu X. W 1953 r. uciekł na Zachód, w 1954 r. występował w audycjach Radia Wolna Europa Za kulisami partii i bezpieki, w których ujawniał zbrodnie komunistycznego reżimu. Do końca życia mieszkał w USA.

Melchior Wańkowicz (1892-1974) - Pisarz (m.in. Bitwa o Monte Cassino, Ziele na kraterze) reporter, dziennikarz. W czasie II wojny korespondent wojenny armii polskiej na Wschodzie i we Włoszech, wrócił do Polski w 1958 r. Uczestnik zebrań Klubu Krzywego Koła. W styczniu 1964 r. na zebraniu Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich wypowiadał się przeciwko działaniom cenzury i zmniejszeniu nakładów książek i pism. Podpisał List 34 w tej sprawie, przekazał do Radia Wolna Europa listę jego sygnatariuszy. Objęto go zakazem publikacji, wycofano książki ze sprzedaży, zabroniono wymieniać nazwisko. Przesłał do USA projekt swego wystąpienia w obronie prześladowanych pisarzy, które zostało ogłoszone w RWE. Został aresztowany 5 października 1964 r., 10 listopada skazany za rozpowszechnianie fałszywych informacji szkalujących Polskę na 3 lata więzienia (wyrok obniżono do 1,5 roku). Nie trafił do więzienia; na Zachodzie zorganizowano kampanię w jego obronie. W marcu 1968 r. podpisał list do rektora Uniwersytetu Warszawskiego w obronie studentów represjonowanych w związku ze sprawą Dziadów. W 1974 r. przekazał Janowi Józefowi Lipskiemu pieniądze na pomoc dla represjonowanych.

Andrzej Wielowieyski (1927–) - Żołnierz Armii Krajowej. W latach 1945–1947 studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, w latach 1945–1948 należał do Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”. Urzędnik w Ministerstwie Finansów, następnie w Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych i Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego. Od 1961 r. w redakcji miesięcznika „Więź”. W latach 1955–1962 członek Klubu Krzywego Koła. Od 1957 r. w Klubie Inteligencji Katolickiej w Warszawie: w latach 1965–1972 jako wiceprezes, 1972–1981 i 1984–1989 jako sekretarz. Należy do władz międzynarodowego ruchu intelektualistów katolickich Pax Romana. Od 1980 r. doradca Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”, następnie Komisji Krajowej, w 1981 r. kierownik Ośrodka Prac Społeczno-Zawodowych przy KKP. W latach 1981–1985 członek Prymasowskiej Rady Społecznej. Od 1988 r. w Komitecie Obywatelskim. W latach 1989–1991 senator Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, wicemarszałek Senatu, od 1991 r. poseł Unii Demokratycznej, następnie Unii Wolności. Od 1991 r. przewodniczący delegacji polskiej do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Podczas studiów współtworzył niezależny klub „Logofagów”. Od jesieni 1955 r. brał udział w spotkaniach Klubu Krzywego Koła. W 1957 r. został członkiem warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej. W związku z represjami wobec robotników z Radomia i Ursusa, którzy wzięli udział w czerwcowym proteście, 25 sierpnia 1976 r. wspólnie z ośmioma innymi działaczami warszawskiego KIK-u wystosował apel do przewodniczącego Rady Państwa o uwolnienie uwięzionych i przywrócenie do pracy zwolnionych. Był jednym z inicjatorów niezależnego Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”. Znalazł się w składzie dziesięcioosobowego Zespołu Usługowego mającego przygotować następne zebrania. Po uniemożliwieniu przez władze dalszych spotkań Zespół Usługowy przygotował w latach 1979–1982 cztery raporty o stanie państwa. W sierpniu 1980 r. był w Stoczni Gdańskiej im. Lenina jako ekspert Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, uczestniczył w rozmowach z komisją rządową w kwestiach dotyczących spraw gospodarczych i socjalnych. Prymas Stefan Wyszyński mianował go (i Andrzeja Święcickiego) mediatorem reprezentującym episkopat na wypadek, gdyby nie powiodły się negocjacje strajkujących z władzami. We wrześniu 1980 r. Wielowieyski został doradcą Krajowej Komisji Porozumiewawczej, następnie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. W 1981 r. kierował Ośrodkiem Prac Społeczno-Zawodowych przy KKP, uczestnicząc w opracowywaniu projektu programu Związku. W latach 1981–1985 należał do Prymasowskiej Rady Społecznej skupiającej przedstawicieli świeckich katolików. Był głównym obok Wiesława Chrzanowskiego autorem Tez Prymasowskiej Rady Społecznej w sprawie ugody społecznej z 5 kwietnia 1982 r., w których postulowano przywrócenie dialogu społecznego oraz możliwości legalnego działania zawieszonej „Solidarności”. W 1984 r. jako przedstawiciel Episkopatu Polski brał udział w rozmowach z władzami na temat uwolnienia przywódców „Solidarności” i członków dawnego KOR, które jednak nie przyniosły rezultatu. Od 1983 r. był doradcą Lecha Wałęsy, od 1987 r. Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”. W gronie 62 niezależnych autorytetów zebranych na zaproszenie Wałęsy (zwanego od liczby uczestników „sześćdziesiątką”) podpisał oświadczenie z 31 maja 1987 r. przedstawiające generalne cele polskiej opozycji, przygotowane w przededniu pielgrzymki papieskiej. W maju 1988 r. wraz z Tadeuszem Mazowieckim uczestniczył jako przedstawiciel Episkopatu w mediacjach pomiędzy dyrekcją a strajkującymi w Stoczni Gdańskiej. W grudniu 1988 r. był jednym z organizatorów Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. W 1988 r. wespół z Andrzejem Stelmachowskim brał udział w rozmowach z władzami na temat przygotowań do Okrągłego Stołu. Uczestniczył w obradach plenarnych Okrągłego Stołu oraz w negocjacjach zespołu ds. gospodarki i polityki społecznej, był przewodniczącym grupy roboczej ds. indeksacji i polityki społecznej. W chwili rozpoczęcia kampanii wyborczej w kwietniu 1989 r. wszedł w skład czteroosobowego zespołu organizacyjnego, który ustalał skład list wyborczych Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Poseł na Sejm I, II i III kadencji (1991–2001), senator I (1989–1991) i V kadencji (2001–2005), w latach 1989–1991 wicemarszałek Senatu I kadencji, w latach 2008–2009 poseł do Parlamentu Europejskiego.

Wiktor Woroszylski (1927–1996) - Poeta, pisarz, tłumacz literatury rosyjskiej. Lider tzw. pokolenia pryszczatych, czyli radykalnych zwolenników podporządkowania twórczości literackiej wymogom ideologii partii komunistycznej, w latach 60. był już pisarzem krytycznym wobec władz. 28 listopada 1966 r. podpisał list 19 pisarzy w obronie usuniętego z PZPR Leszka Kołakowskiego i wystąpił z partii. W 1968 r. jeden z autorów rezolucji potępiającej politykę kulturalną władz, odczytanej 29 lutego na zebraniu Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich. W 1971 r. współautor listu w sprawie obniżenia wyroków na przywódców tajnej organizacji Ruch. W grudniu 1974 r. podpisał List 15 w sprawie zapewnienia Polakom w ZSRR dostępu do kultury narodowej i własnego szkolnictwa. Współautor Listu 101 z 31 stycznia 1976 r. do sejmowej komisji konstytucyjnej przeciwko projektowi zmian w Konstytucji PRL. Objęty zakazem druku, od 1977 r. publikował w oficynach niezależnych. Współpracownik Komitetu Obrony Robotników, zbierał pieniądze na pomoc dla represjonowanych, redagował listy i petycje. Od jesieni 1976 r. do połowy 1978 r. redaktor naczelny niezależnego pisma literackiego „Zapis” (pierwszy numer – styczeń 1977 r.), następnie jego współpracownik. Od 1977 r. prowadził wykłady z historii literatury rosyjskiej, od lutego 1978 r. członek Towarzystwa Kursów Naukowych. Internowany od 13 grudnia 1981 r. do grudnia 1982 r. W 1983 r. otrzymał Nagrodę Kulturalną „Solidarności”.

Kardynał Stefan Wyszyński (1901–1981) - Urodził się w Zuzeli nad Bugiem, na pograniczu Mazowsza i Podlasia. Od 1920 r. kształcił się w Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku. 3 sierpnia 1924 r. z rąk bp. Wojciecha Owczarka przyjął święcenia kapłańskie. W latach 1925–1929 kontynuował naukę na Wydziale Prawa Kanonicznego, a także Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL. W 1929 r. uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Prawa rodziny, Kościoła i państwa do szkoły. Rok później został profesorem prawa kanonicznego i socjologii w Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku. Działał też w redakcji „Ateneum Kapłańskiego” (od 1932 r. pełnił funkcję redaktora naczelnego), a także na Uniwersytecie Robotniczym i w sodalicji mariańskiej. Po kampanii wrześniowej musiał ukrywać się przed gestapo (przed wojną w swoich publikacjach zdecydowanie przeciwstawiał się nazizmowi). Podczas powstania warszawskiego był kapelanem zgrupowania AK „Kampinos”. Po zakończeniu wojny powrócił do Włocławka, gdzie zaangażował się w prace nad ponownym otwarciem seminarium. Jeszcze w 1945 r. został jego rektorem, a także redaktorem czasopisma „Ład Boży”. W 1946 r. papież Pius XII mianował go biskupem ordynariuszem diecezji lubelskiej. Sakrę biskupią przyjął na Jasnej Górze 12 maja 1946 r. z rąk prymasa Augusta Hlonda. Jako dewizę przyjął hasło Soli Deo (Jedynemu Bogu). Dwa lata później, po śmierci kardynała Hlonda, został podniesiony do godności arcybiskupa metropolity warszawsko-gnieźnieńskiego, prymasa Polski, a 12 stycznia 1953 r. otrzymał kapelusz kardynalski (którego nie mógł odebrać osobiście, gdyż władze komunistyczne odmówiły mu wydania paszportu). 14 lutego 1950 r. prymas Wyszyński jako głowa polskiego Kościoła zawarł porozumienie z władzami PRL. W zamian za potępienie wciąż walczących oddziałów partyzanckich oraz uznanie nowej granicy zachodniej uzyskał zgodę na naukę religii w szkołach i działalność KUL. Ugoda trwała krótko. Już 25 września 1953 r. prymas został aresztowany. Do jesieni 1956 r. przebywał w kolejnych miejscach odosobnienia: Rywałdzie Królewskim (do 12 października 1953 r.), Stoczku Warmińskim (do 6 października 1954 r.), Prudniku Śląskim (do 26 października 1955 r.) oraz Komańczy (do 28 października 1956 r.). Podczas pobytu prymasa w Komańczy powstał tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego, pomyślanych jako odnowienie ślubów lwowskich Jana Kazimierza z czasów potopu szwedzkiego. Ponieważ kardynał Wyszyński wciąż był więziony, tekst ślubów odczytał bp Michał Klepacz 26 sierpnia 1956 r., w obecności blisko miliona pielgrzymów przybyłych na Jasną Górę. Po odzyskaniu wolności prymas w latach 1957–1966 prowadził Wielką Nowennę, która miała przygotować naród na obchody Tysiąclecia Chrztu Polski. Nowenna zakończyła się 3 maja 1966 r. Aktem Oddania Narodu Matce Bożej za wolność Kościoła w Polsce i na świecie. Kardynał Wyszyński był też jednym z inicjatorów słynnego orędzia biskupów polskich i biskupów niemieckich (Przebaczamy i prosimy o wybaczenie), co spotkało się z ostrą reakcją władz komunistycznych. Pozostawał aktywnym uczestnikiem obrad Soboru Watykańskiego II, podczas którego złożył na ręce papieża Pawła VI memoriał Episkopatu Polski w sprawie ogłoszenia Maryi Matką Kościoła. Prośba ta została spełniona 21 listopada 1964 r. Wobec napiętej sytuacji polityczno-społecznej w naszym kraju prymas Wyszyński podejmował starania mające na celu łagodzenie konfliktów na linii rząd – opozycja. W latach 1980–1981 pełnił funkcję pośrednika w negocjacjach pomiędzy władzą a „Solidarnością”. Prymas Polski Stefan kardynał Wyszyński zmarł 28 maja 1981 r. w Warszawie. Pogrzeb stał się wielką manifestacją narodową. Przez dziesięciolecia swojej posługi prymas Wyszyński zdołał przeprowadzić polski Kościół przez niezwykle trudne dla jego funkcjonowania lata komunizmu. Najlepszym świadectwem szacunku, na jaki zasługuje ta niezwykła postać, jest hołd, jaki oddał jej Jan Paweł II podczas inauguracji swojego pontyfikatu 22 października 1978 r.: „Nie byłoby na stolicy tego Papieża Polaka (...), gdyby nie było Twojej wiary niecofającej się przed więzieniem i cierpieniem, Twojej heroicznej nadziei, Twojego zawierzenia bez reszty Matce Kościoła, gdyby nie było Jasnej Góry i tego całego okresu dziejów Kościoła w Ojczyźnie naszej, który jest związany z Twoim biskupim i prymasowskim posługiwaniem.