Wprowadzenie historyczne 1970-1975

Zakończone krwawym dramatem na Wybrzeżu lata 1968–1970 należały obok okresu stalinizmu i stanu wojennego do najbardziej ponurych w powojennej historii Polski. Polacy powitali z nadzieją zmianę na stanowisku I sekretarza KC – po 14 latach rządów Władysława Gomułkę zastąpił dotychczasowy I sekretarz komitetu wojewódzkiego PZPR w Katowicach Edward Gierek. Pierwsze miesiące 1971 r. po objęciu władzy nowa ekipa poświęciła na opanowanie niezadowolenia społecznego. Udało się tego dokonać za cenę zamrożenia cen artykułów żywnościowych, a następnie – pod presją strajku łódzkich włókniarek w lutym 1971 r. – wycofania podwyżki cen, która spowodowała wybuch w grudniu 1970 r. Działania te miały fundamentalne znaczenie. Ustępstwo władz było dla społeczeństwa sygnałem słabości i dowodem na to, że władza może ustąpić pod wpływem protestów. Oznaczało to de facto zawarcie umowy społecznej: poprawa ekonomicznych warunków życia w zamian za spokój społeczny. Gdy w obliczu narastającej nierównowagi rynkowej władze próbowały podnieść ceny żywności (w czerwcu 1976 r. i lipcu 1980 r.), wywołały protesty i strajki, gdyż było to odczytane jako próba odebrania społeczeństwu tego, do czego władza się zobowiązała. Lata 70. były więc czasem korumpowania społeczeństwa przez władzę i masowego szerzenia się postaw konformistycznych, ale polityka ta działała tak długo, jak długo władza była w stanie zapewnić stały wzrost stopy życiowej.

Gierkowskie kierownictwo partii rozpoczęło swoje działania od podjęcia szeregu decyzji wychodzących naprzeciw oczekiwaniom społecznym, lecz zarazem nie zdecydowało się na głębsze zmiany o charakterze systemowym. Podobnie jak w 1956 r. partia ponownie proklamowała „odnowę”, czyli nowy styl sprawowania władzy. Odpowiedzialnością za krew przelaną na Wybrzeżu obciążono Gomułkę i kilku jego najbliższych współpracowników (choć nie ponieśli konsekwencji karnych). Decyzja I sekretarza KC o spotkaniu i bezpośrednich negocjacjach ze strajkującymi stoczniowcami w Szczecinie w styczniu 1971 r. nie miała wcześniej precedensu w skali całego bloku państw komunistycznych i świadczyła o niewątpliwej odwadze politycznej, ale też cywilnej Edwarda Gierka. Pierwsze miesiące 1971 r. przyniosły wiele decyzji, które miały pozyskać przychylność społeczeństwa dla rządzących. Wśród nich warto wymienić: decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, znormalizowaniu stosunków z Kościołem (fatalnych od czasu konfliktu między państwem a Kościołem o kształt obchodów tysiąclecia chrztu Polski w 1966 r., które władze starały się przyćmić obchodami tysiąclecia państwa polskiego), poprawę warunków gospodarowania na wsi. Już po kilku latach okazało się, że „odnowa” była pozorna, a władza zaczęła w swoich działaniach wracać do tego, co już było. Kluczowe znaczenie miała przeprowadzona w krótkim czasie poprawa zaopatrzenia sklepów oraz postawienie na konsumpcję, czyli na wzrost zarobków i szybką poprawę ekonomicznego poziomu życia społeczeństwa (możliwą dzięki utrzymywaniu zamrożonych cen na niskim poziomie). Od czasu zakończenia wojny zarobki Polaków jeszcze nigdy nie rosły tak szybko i wyraźnie jak w okresie 1971–1975. Dlatego był to pod względem społecznym najbardziej spokojny czas w historii PRL.

Warszawa i ówczesne województwo warszawskie nie było dużym punktem zapalnym na strajkowej mapie Polski. W pierwszym półroczu 1971 r. w zakładach pracy w całym kraju wybuchło ponad 230 protestów, jednak tylko 18 przypadało na Warszawę oraz ówczesne województwo warszawskie. W ciągu całego 1972 r. w województwie warszawskim odnotowano 13 strajków.

Fundamentem polityki gospodarczej ekipy Gierka była tzw. strategia dynamicznego rozwoju proklamowana w grudniu 1971 r. na VI zjeździe PZPR pod hasłem „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”, polegająca na jednoczesnym szybkim wzroście konsumpcji oraz forsownej industrializacji (o skali porównywalnej do czasów stalinowskich), która miała zmodernizować Polskę. Było to możliwe dzięki finansowaniu zza granicy, tj. zaciąganiu kredytów zagranicznych. Choć same założenia planu nie były złe, jego realizacja w praktyce wymknęła się spod kontroli, ukazując wszystkie wady gospodarki centralnie planowanej: wielkie, nietrafione lub przedłużające się inwestycje, słabnięcie kontroli nad kolejnymi inwestycjami i zaciąganiem kolejnych kredytów (coraz częściej bez oglądania się na ich przeznaczenie), także na konsumpcję. Gdy w drugiej połowie lat 70. przyszedł czas spłacania rat, szybkiego wzrostu zadłużenia (do ponad 20 mld dolarów) i okazało się, że nowe inwestycje nie przełożyły się na zakładany wzrost eksportu, gospodarka zaczęła pogrążać się w kryzysie, a kraj de facto zbankrutował.

Nawet ludzie niechętni władzy komunistycznej tacy jak Stefan Kisielewski byli pod wrażeniem rozmachu inwestycyjnego w latach 1971–1975 i przyznawali, że w ciągu zaledwie kilku lat Warszawa zmieniła się nie do poznania. Wiele z tych bardzo potrzebnych i ważnych inwestycji ukształtowało dzisiejsze oblicze miasta i choć w latach 90. XX w. część z nich znajdowała się w opłakanym stanie i wymagała remontu, służą warszawiakom do dzisiaj. Wymieńmy tylko: Zamek Królewski, Trasę Łazienkowską, Wisłostradę, hotel „Forum” (obecnie „Novotel”) na skrzyżowaniu (przebudowanym w latach 70. w rondo) ul. Marszałkowskiej i Al. Jerozolimskich, Dworzec Centralny, Centralną Magistralę Kolejową. W ramach wielkiego programu budownictwa mieszkaniowego opartego na prefabrykowanej „wielkiej płycie” wybudowano wielkie osiedla m.in. na Stegnach, Służewcu, Wawrzyszewie i Ursynowie. W 1975 r. seria pożarów w Warszawie (m.in. Mostu Łazienkowskiego i Centralnego Domu Towarowego) w przededniu VII zjazdu PZPR wywołała falę spekulacji i pogłosek – podejrzewano, że podpalenia były rezultatem walki o władzę w PZPR.

W 1975 r. władze wprowadziły w Polsce nowy podział administracyjny, zmieniając dotychczasowy trójstopniowy podział administracyjny kraju na dwustopniowy. Zamiast dotychczasowych 17 województw i 5 miast wydzielonych powstało 49 województw. W przypadku Mazowsza oznaczało to utworzenie w miejsce dotychczasowego jednego województwa aż pięciu nowych: ciechanowskiego, ostrołęckiego, płockiego, siedleckiego i warszawskiego. Dla dotychczasowych miast powiatowych, które zostały stolicami nowych województw, oznaczało to istotny awans cywilizacyjny, szansę na przyciągnięcie nowych inwestycji i szybszy rozwój społeczno-ekonomiczny.

Warszawa była nie tylko największym ośrodkiem administracyjnym kraju, ale również głównym skupiskiem polskiej elity kulturalnej, a także środowisk opozycyjnych, dla których kluczowym doświadczeniem był Marzec ’68. Do nawiązania współpracy i konsolidacji środowisk do tej pory funkcjonujących niezależnie i nawiązujących do krańcowo różnych tradycji ideowych doszło w 1975 r. Sprzeciw środowisk inteligenckich i artystycznych wywołał projekt PZPR znowelizowania konstytucji PRL i wpisania do niej zapisu o sojuszu łączącym PRL z ZSRR, potwierdzenia przewodniej roli PZPR w państwie i uzależnienia respektowania praw obywateli od wypełniania przez nich obowiązków. List otwarty do partii podpisany przez 59 wybitnych pisarzy, artystów i naukowców był pierwszym tak donośnym głosem przeciw utrwaleniu dyktatury. Efektem całej fali protestów było złagodzenie pierwotnie planowanych zmian, przyjętych przez Sejm PRL w lutym 1976 r. przy jednym głosie wstrzymującym się.

kalendarium

1970

19 marca Kanclerz RFN Willy Brandt w Erfurcie; pierwsza w historii wizyta kanclerza RFN w NRD stała się symbolem Ostpolitik

6–8 grudnia Wizyta kanclerza RFN Willy’ego Brandta w Warszawie; podpisanie układu o normalizacji stosunków między PRL a RFN, na mocy którego RFN potwierdziła nienaruszalność granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej

„Grudzień ‘70” – szczegółowe kalendarium na portalu IPN:

http://www.grudzien70.ipn.gov.pl/g70/kalendarium-1

13 grudnia Podwyżka cen artykułów żywnościowych, która stała się bezpośrednią przyczyną protestów społecznych

14 grudnia Początek strajków, demonstracji, gwałtownych walk ulicznych na Wybrzeżu, w szczególności w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie, w których zginęło kilkadziesiąt osób, a ponad tysiąc zostało rannych

15 grudnia W czasie demonstracji ulicznej w Gdańsku zostaje podpalony gmach KW PZPR; w Warszawie odbywa się zebranie najwyższych władz partyjno-państwowych, w czasie którego Władysław Gomułka zatwierdza ustnie decyzję o użyciu broni; do Gdańska zostają wprowadzone czołgi i transportery opancerzone

16 grudnia Strajk okupacyjny w zakładach Gdańska i Gdyni; pochód robotników wychodzących ze Stoczni im. Lenina zostaje ostrzelany przez blokujące stocznię oddziały milicji i wojska; starcia uliczne na ulicach Gdańska, demonstracje w Elblągu i Słupsku; w wieczornym przemówieniu Stanisław Kociołek wzywa stoczniowców do podjęcia pracy, równocześnie Zenon Kliszko wydaje polecenie zablokowania przez wojsko Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni i zwolnienia wszystkich pracowników

17 grudnia W Gdyni tłum robotników udających się do pracy zostaje ostrzelany przez żołnierzy blokujących stocznię, pada wiele ofiar śmiertelnych; w Szczecinie strajk i pochód pracowników stoczni im Adolfa Warskiego, starcia z milicją i podpalenie budynku KW PZPR, szturmowane jest więzienie i prokuratura

18 grudnia List Biura Politycznego KC KPZR do Biura Politycznego KC PZPR będący wezwaniem do zmiany na stanowisku I sekretarza KC PZPR; rozgrywka w kierownictwie partii wchodzi w decydującą fazę – Stanisław Kania i Franciszek Szlachcic jadą do Katowic, proponując Edwardowi Gierkowi (dotychczasowemu I sekretarzowi KW w Katowicach) stanowisko I sekretarza KC

19 grudnia Strajki w zakładach pracy na terenie całej Polski; odbywa się posiedzenie Biura Politycznego KC PZPR, na którym Władysław Gomułka zostaje zmuszony do rezygnacji ze stanowiska I sekretarza KC PZPR

20 grudnia VII nadzwyczajne plenum KC PZPR w Warszawie, w czasie którego Edward Gierek zostaje wybrany I sekretarzem KC; w kierownictwie partii zachodzi szereg zmian

22 grudnia Zakończenie strajku w Szczecinie

23 grudnia W czasie posiedzenia Sejmu PRL Piotr Jaroszewicz zostaje nowym premierem

1971

8 stycznia Komunikat o zamrożeniu cen podstawowych artykułów spożywczych na dwa lata (okres zamrożenia cen przedłużano do 1976 r.)

20 stycznia Decyzja Biura Politycznego KC PZPR o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie

22 stycznia Początek strajku w Stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie; następnego dnia strajk objął aglomeracje szczecińską

24 stycznia Spotkanie Gierka i Jaroszewicza ze strajkującymi stoczniowcami w Szczecinie

25 stycznia Spotkanie Gierka z „aktywem robotniczym” i przedstawicielami robotników w Gdańsku

26 stycznia Inauguracja prac Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie

6–7 lutego VIII plenum KC PZPR poświęcone ocenie Grudnia ’70 i zmianom kadrowym

10–17 lutego Strajki w zakładach włókienniczych w Łodzi, w wyniku których (15 II) władze wycofały się z podwyżki cen

kwiecień Zapowiedź zniesienia dostaw obowiązkowych od chłopów z dniem 1 stycznia 1972 r.

3 maja Ustępuje ze stanowiska dotychczasowy szef partii komunistycznej w NRD Walter Ulbricht, a jego miejsce zajmuje Erich Honecker

23 października Wyrok w procesie przywódców grupy Ruch, w którym zapadły kary do 7 lat więzienia

6–11 grudnia VI Zjazd PZPR, w czasie którego przyjęto program „dynamicznego rozwoju”, polegający na jednoczesnym wzroście konsumpcji i wielkich inwestycjach przemysłowych

1972

1 stycznia Weszło w życie porozumienie umożliwiające podróż z PRL do NRD za okazaniem dowodu osobistego

22 stycznia Podpisanie traktatu akcesyjnego EWG z Wielką Brytanią, Danią i Irlandią

22–30 maja Wizyta prezydenta USA Richarda Nixona w ZSRR, w czasie której podpisano układ ograniczający zbrojenia jądrowe SALT I

5 września Uprowadzenie przez terrorystów radykalnej palestyńskiej organizacji Czarny Wrzesień jedenastu izraelskich sportowców, z których dwaj zostali zamordowani; w czasie nieudolnej akcji antyterrorystycznej wszyscy zginęli

8 października Zapadł wyrok w procesie Jerzego i Ryszarda Kowalczyków, którzy wysadzili w powietrze aulę Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu: Jerzy został skazany na karę śmierci zamienioną na dożywotnie więzienie, a Ryszard na 25 lat pozbawienia wolności

21 grudnia Podpisanie tzw. Traktatu zasadniczego pomiędzy RFN a NRD, na mocy którego RFN uznawała istnienie NRD faktycznie, ale nie formalnie, co umożliwiło normalizację stosunków pomiędzy obu państwami niemieckimi

1973

1 stycznia Rozszerzenie EWG o Wielką Brytanię, Danię i Irlandię; Norwegia odrzuciła traktat akcesyjny w referendum (53,9% głosów przeciw)

27 stycznia Podpisanie w Paryżu układu o zawieszeniu broni w Wietnamie, kończące udział USA w tej wojnie

3 lipca Początek obrad Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE)

11 września Zamach stanu w Chile, w wyniku którego został obalony prezydent Salvador Allende, a do władzy doszedł gen. Augusto Pinochet

17 października Po remisie z Anglią na Wembley polscy piłkarze awansowali do finałów Mistrzostw Świata w Monachium.

6–27 października Wojna Jom Kipur pomiędzy Izraelem a państwami arabskimi spowodowała kilkukrotny wzrost cen ropy naftowej, co doprowadziło do tzw. szoku naftowego; kryzys zakończył okres wzrostu gospodarczego na Zachodzie, trwający od zakończenia II wojny światowej

22–23 października I krajowa konferencja PZPR, w czasie której przyjęto jeszcze bardziej ambitne wskaźniki rozwoju gospodarczego

grudzień W Paryżu ukazał się Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna

1974

12–13 lutego W Moskwie aresztowano, a następnie deportowano na Zachód Aleksandra Sołżenicyna

25 kwietnia Początek rewolucji „czerwonych goździków” w Portugalii, w wyniku której upadła dyktatura

30 kwietnia Upadek stolicy Wietnamu Południowego, Sajgonu; komuniści przejęli władzę w Wietnamie Południowym, a następnie w Kambodży i Laosie; krwawa dyktatura Czerwonych Khmerów jest odpowiedzialna za śmierć 1,5–3 mln ludzi

28 maja Sejm PRL uchwalił ustawę o nowym dwustopniowym podziale administracyjnym kraju, co oznaczało likwidację powiatów i utworzenie 49 województw w miejsce 17 dotychczasowych

9 sierpnia Prezydent USA Richard Nixon podał się do dymisji w następstwie afery Watergate, a jego następcą został Gerald Ford

21 lipca Przywódca ZSRR Leonid Breżniew został odznaczony przez Edwarda Gierka orderem Virtuti Militari.

9 października Przyznanie pokojowej nagrody Nobla Andriejowi Sacharowowi

20 listopada W Hiszpanii zmarł dyktator gen. Francisco Franco

grudnia Nadanie zinstytucjonalizowanego kształtu spotkaniom przywódców państw i rządów EWG – powołanie Rady Europejskiej

1975

1 sierpnia Podpisanie w Helsinkach Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie – kulminacja procesu „odprężenia” pomiędzy Wschodem a Zachodem

listopad Portugalia wycofuje wojska z Angoli i uznaje jej niepodległość

8–12 grudnia VII zjazd PZPR w Warszawie; w grudniu w związku z ogłoszonym przez władze zamiarem wpisania do konstytucji PRL zapisów o kierowniczej roli PZPR, sojuszu z ZSRR i uzależnieniu respektowania praw obywatelskich od wykonywania obowiązków rozpoczęła się akcja wysyłania indywidualnych i zbiorowych listów protestacyjnych

10 lutego Sejm przyjął poprawki do konstytucji PRL