POEZJA

K. WIERZYŃSKI, CZARNY POLONEZ, [W:] TEGOŻ, WYBÓR POEZJI, WROCŁAW 1991

Wydany przez emigracyjnego już wówczas poetę w r. 1968 w Instytucie Literackim w Paryżu, przemycany do kraju, dowodzi wręcz sejsmograficznej czujności twórcy wobec spraw krajowych. W latach 70. i 80. kolportowany przez Polaków jako wciąż aktualny pamflet na władzę i do niej adresowany. Badacz literatury, Michał Głowiński, określił ten zbiór dwudziestu tytułów (wśród nich znamiennie mocne jak np. „Moralitet o korycie”, „Wiersz do wołów”, „Zawracanie głowy”) jako „najlepszy utwór w dziedzinie politycznej, napisany po wojnie”.

Polecane wiersze: „Świerzb” i „Do towarzysza Wiesława”

W. MŁYNARSKI, W CO SIĘ BAWIĆ?, WARSZAWA 1983

Piosenki Wojciecha Młynarskiego to – jak sam je nazywa – śpiewane felietony satyryczne. Artysta był niezwykle dociekliwym, spostrzegawczym obserwatorem naszej codzienności, kronikarzem specyficznego obyczaju lat siedemdziesiątych. Swoimi tekstami poetyckimi wypełniał puste miejsce w naszej literaturze, oderwanej od rzeczywistości, od życiowej prawdy.

Młynarski przedstawiał „świat nie przedstawiony” (tytuł książki z 1974 r. N. Kornhausnera i A. Zagajewskiego zarzucającej współczesnej literaturze omijanie spraw aktualnych). Pisał o przepracowanych, borykających się heroicznie z życiem, kobietach („Polska miłość”), o naszym konformizmie („Nie wytrzymuję”), o rozpiciu narodu („W Polskę idziemy…”), o naszej moralnej bylejakości („Przyjdzie walec i wyrówna”), o życiu w oszustwie („Kogo udajesz przyjacielu?”), o władzy sterującej naszym myśleniem („Inżynierowie dusz”). Rozliczał, uzmysławiał, kpił boleśnie, by obudzić, sprowokować refleksję.

„Kogo udajesz, przyjacielu?”

Codziennie, gdy mnie świt obudzi
łeb zmoczę wodą, zjem śniadanie
a potem wbiegnę między ludzi
powraca zaraz to pytanie
może to chora wyobraźnia
ciągle pytanie to ponawia
nie wiem, lecz przecież tak wyraźnie
wciąż zauważam coś, co sprawia
że spytać ludzi chcę tak wielu
którzy przechodzą moją drogą
– kogo udajesz przyjacielu
– kogo?

Często to trudno zauważyć
ni gestem facet się nie zdradzi
i tak z tym kłamstwem mu do twarzy
i tak tokuje i tak sadzi
zamyka myśli w krągłe zdania
z bliższym i dalszym dopełnieniem
nie ma momentu zawahania
układa mu się to myślenie
jak strojny smoking na modelu
a mnie pytanie dręczy srogo
– kogo udajesz przyjacielu
– kogo?

Z. HERBERT, PAN COGITO, WARSZAWA 1974

Zbigniew Herbert, prawie całkowicie nieobecny w latach tryumfującego socrealizmu (komentuje to w wierszu „Potęga smaku” z tomu „Raport z oblężonego miasta”, 1983), po 1956 r. wydał zbiory „Strona światła”, Hermes, Pies i gwiazda”oraz „Studium przedmiotu”. Jednak najgłośniejszy stał się jego „Pan Cogito”z 1974 r. Spośród tekstów zawartych w tomiku najważniejszym, wręcz legendarnym, jest liryk „Przesłanie Pana Cogito”, który ukazuje znaczenie buntu wobec rzeczywistości, buntu realizującego się poprzez wierność samemu sobie, poprzez wierność nieprzemijającym wartościom kultury. Kategoryczne słowa „Bądź wierny Idź”, kierowane do KAŻDEGO, wskazują etykę stoicką, moralną równowagę jako sposób godnego trwania pośród zła, podłości świata. Ten manifest etyczny uświadamia całą wprawdzie bezskuteczność „postawy wyprostowanej”, ale też paradoksalnie, nakazuje wierność, choć „nagrodzą cię […] chłostą śmiechu, zabójstwem na śmietniku”.

PROZA

Jerzy Andrzejewski, Miazga, 1979 (wyd. w podziemiu przez Niezależną Oficynę Wydawniczą; 2002 (wyd. w oprac. A. Synoradzkiej-Demadre)

Powieść Andrzejewskiego stała się głośna jeszcze przed ukazaniem się w drugim obiegu ze względu na wartość literacką, wymowę polityczną i prowokacyjny portret środowiska elit intelektualno-kulturalnych, w którym funkcjonował autor. Autorka opracowania, oprócz pogłębionej analizy dzieła wyjaśnia liczne aluzje do rzeczywistych wydarzeń i postaci. Jej bohaterem jest pisarz pozostający w niełasce politycznej, przedstawiony na tle pełnego intryg środowiska twórców, opozycyjnego wobec cynicznego reżimu.

Tadeusz Konwicki, Kompleks polski, 1977 (wyd. w drugim obiegu)

Autor napisał powieść w 1976 r. z myślą o wydaniu oficjalnym, ale z powodu głębokich ingerencji cenzury ostatecznie wydał ją w drugim obiegu, w literackim piśmie „Zapis”. Na oficjalne wydanie książka czekała do upadku systemu w Polsce w 1989 r. Od razu spotkała się z dużym zainteresowaniem czytelników ze względu na ironiczny, a zarazem przenikliwy obraz peerelowskiej rzeczywistości, ale też zapis stanu świadomości społeczeństwa.

Ryszard Kapuściński, Cesarz, 1978

Książka, która rozpoczęła międzynarodową karierę polskiego reportera. Opisując etiopskiego władcę Hajle Selasje I, Ryszard Kapuściński stworzył dzieło uniwersalne, w którym sportretował i obnażył mechanizmy władzy absolutnej.

Janusz Szpotański, Towarzysz szmaciak, 1977

Jeden z najsłynniejszych, cieszących się ogromnym powodzeniem w drugim obiegu, utworów Szpotańskiego, w którym stworzył syntetyczny i przenikliwy obraz systemu i jego patalogii w latach siedemdziesiątych. Po wprowadzeniu stanu wojennego autor dopisał ciąg dalszy: Szmaciak w mundurze, czyli Wojna pcimska (1983) i Sen towarzysza Szmaciaka (1984).

Adam Michnik, Kościół, lewica, dialog, 1977

Książka napisana przez Adama Michnika w 1976 r. w Ośrodku Opieki nad Ociemniałymi w Laskach, która wywarła ogromny wpływ na myślenie polskiej elity intelektualnej. Pokazując wspólnotę w spojrzeniu na sprawy społeczne, położyła podwaliny pod porozumienie i pojednanie z Kościołem odległych od katolicyzmu środowisk lewicowych.

OPRACOWANIA HISTORYCZNE

A. DUDEK, REGLAMENTOWANA REWOLUCJA, ROZKŁAD DYKTATURY KOMUNISTYCZNEJ W POLSCE 1988–1990, KRAKÓW 2014

A. FRISZKE, REWOLUCJA SOLIDARNOŚCI, KRAKÓW 2014.

J. OLASZEK, REWOLUCJA POWIELACZY, WARSZAWA 2016.

P. SASANKA, CZERWIEC 1976, GENEZA, PRZEBIEG, KONSEKWENCJE, WARSZAWA 2006

A. PACZKOWSKI, WOJNA POLSKO-JARUZELSKA. STAN WOJENNY W POLSCE 13 XII 1981–22 VII 1983, WARSZAWA 2007

A. FRISZKE, LOSY PAŃSTWA I NARODU 1939-1989, WARSZAWA 2003

A. PACZKOWSKI, PÓŁ WIEKU DZIEJÓW POLSKI, WARSZAWA 2005 (OD 1939R.)

A. L. SOWA, HISTORIA POLITYCZNA POLSKI 1944-1991, KRAKÓW 2011

J. EISLER, „POLSKIE MIESIĄCE” CZYLI KRYZYS(Y) W PRL, WARSZAWA 2008

J. KARPIŃSKI, WYKRES GORĄCZKI. POLSKA POD RZĄDAMI KOMUNISTYCZNYMI, LUBLIN 2001.

A. MACHCEWICZ, BUNT: STRAJKI W TRÓJMIEŚCIE: SIERPIEŃ 1980, GDAŃSK 2015

P. SOWIŃSKI, ZAKAZANA KSIĄŻKA: UCZESTNICY DRUGIEGO OBIEGU 1977-1989, WARSZAWA 2011

STAN WOJENNY. OSTATNI ATAK SYSTEMU, RED. A. DĘBSKA, WARSZAWA 2006

J. SKÓRZYŃSKI, REWOLUCJA OKRĄGŁEGO STOŁU, WARSZAWA 2009

A. KOŁODZIEJ, WOLNE ZWIĄZKI ZAWODOWE WYBRZEŻA, GDYNIA 2012