WPROWADZENIE HISTORYCZNE 1976-1980

Wybuchające cyklicznie kryzysy społeczno-polityczne wyznaczały kolejne etapy politycznej historii PRL. Kryzys, do jakiego doszło w czerwcu 1976 r., nie miał wprawdzie konsekwencji porównywalnych z tymi z grudnia 1970 r. i sierpnia 1980 r. (głównie dlatego, że nie zakończył się upadkiem dotychczasowej ekipy rządzącej), ale bez wątpienia był punktem zwrotnym lat 70.

Z doświadczenia 1970 r. pogrudniowe kierownictwo PZPR wyciągnęło tylko powierzchowne wnioski, nie dokonało żadnych głębszych zmian, postawiło na duży skok inwestycyjny i technologiczny, możliwy dzięki tanim kredytom, a w porównaniu z poprzednikami prowadziło bardziej pragmatyczną i elastyczną politykę (m.in. wobec inteligencji, środowisk twórczych, rolników indywidualnych, Kościoła), posługiwało się zręczniejszą i bardziej skuteczną propagandą. Już po kilku latach zauważalne było wyraźne usztywnienie i powrót władzy do poprzednich wzorców postępowania. Po zaledwie kilku latach względnej równowagi rynkowej w sklepach ponownie zaczęło brakować mięsa, co było związane z utrzymywaniem „zamrożonych” cen na niskim poziomie i szybko rosnącymi dochodami Polaków, w przypadku najuboższych przeznaczanymi przede wszystkimi na zakupy podstawowych artykułów spożywczych.

Jedyne rozwiązanie władze widziały w radykalnej podwyżce cen wielu artykułów żywnościowych. 24 czerwca 1976 r. premier Piotr Jaroszewicz przedstawił w sejmie PRL projekt radyklanej podwyżki cen wielu artykułów żywnościowych, która miał wejść w życie 28 czerwca. Przykładowo ceny mięsa miały wzrosnąć średnio o niemal 70 proc., masła i nabiału – o 50 proc., cukru – o 100 proc. Podwyżce miały towarzyszyć rekompensaty, które jednak chciano wypłacać na zasadach skrajnie niekorzystnych dla najgorzej zarabiających – mieli oni kwotowo otrzymać mniej od najlepiej zarabiających. Podwyżka została odczytana jako próba wycofywania się władzy z działań zmierzających do poprawy warunków życia społeczeństwa i wyraz skrajnej arogancji władz. 25 czerwca strajki wybuchły na terenie 24 województw w 97 zakładach i uczestniczyło w nich 70–80 tys. osób, co nie oddaje skali napięcia na terenie całego kraju. W Radomiu, Ursusie i Płocku załogi zakładów przemysłowych wyszły na ulice, doszło do manifestacji, pochodów i wieców, a w późniejszej fazie gwałtownych starć ulicznych, w których w nieszczęśliwym wypadku zginęły dwie osoby, a kilkadziesiąt zostało rannych. W Radomiu demonstranci podpalili gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR, atakowano gmachy KW MO i Urzędu Wojewódzkiego. W Ursusie demonstranci wyszli na tory i zablokowali ruch pociągów na ruchliwej linii kolejowej łączącej Warszawę z Poznaniem i Krakowem/Katowicami.

Władze odpowiedziały brutalnymi represjami: biciem zatrzymywanych robotników w tzw. ścieżkach zdrowia (szpaler milicjantów z pałkami bijących przeprowadzanego przezeń zatrzymanego), wymierzaniem kar kilkuset zatrzymanym przed kolegiami karno-administracyjnymi i sądami w trybie przyspieszonym i zwykłym. Jeszcze szerszy zasięg miały represyjne zwolnienia z pracy. Władze już tego samego dnia wycofały się z podwyżki cen, ale rozpętały gwałtowną kampanię propagandową w prasie i telewizji i zwoływały masowe wiece w wielu miastach. Ich celem było potępienie uczestników protestów nazywanych „warchołami” i wyrażenie poparcia dla władz. Nieudana próba wprowadzenia podwyżki cen była pierwszym symptomem kryzysu ekonomicznego, narastającego w drugiej połowie lat 70. Już w sierpniu 1976 r. wprowadzono pierwsze kartki – na cukier. Odtąd PRL już do końca swojego istnienia był krajem kartek. Władze próbowały opanować sytuację w gospodarce za pomocą tzw. manewru gospodarczego, polegającego m.in. na ograniczeniu inwestycji, ale nic to nie dało – gospodarka stopniowo pogrążała się w kryzysie, a zadłużenie zaczęło lawinowo rosnąć, by w 1980 r. osiągnąć poziom ponad 24 mld dolarów.

Brutalna reakcja władz na protesty robotnicze zburzyła względnie liberalny wizerunek ekipy Gierka. W obronę represjonowanych zaangażował się Kościół, a spontaniczny gest solidarności warszawskich środowisk opozycyjnych (zintegrowanych w czasie akcji protestów przeciw zmianom w konstytucji PRL), które pojawiły się przed salami sądowymi w lipcu 1976 r., szybko przerodził się w akcję zorganizowanej pomocy finansowej, prawnej medycznej udzielanej represjonowanych z Ursusa, Radomia, Płocka i innych miast. W ten sposób we wrześniu doszło do powołania pierwszej działającej jawnie organizacji opozycyjnej – Komitetu Obrony Robotników, przekształconego w 1977 r. w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”, tworzony przez ludzi wywodzący się z kilku pokoleń i różnych środowisk ideowych. Byli wśród nich m.in. członkowie przedwojennej PPS (Ludwik Cohn, Aniela Steinsbergowa, Edward Lipiński, Adam Szczypiorski), uczestnicy konspiracji w czasie II wojny światowej (Antoni Pajdak, Józef Rybicki), dawni rewizjoniści (Jacek Kuroń, Adam Michnik), harcerze ze środowiska tzw. Gromady Włóczęgów z Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarnej Jedynki” (Antoni Macierewicz, Piotr Naimski, Wojciech Onyszkiewicz). Władze nie zorganizowały procesów politycznych opozycji, gdyż z jednej strony obawiały się międzynarodowego skandalu i sankcji gospodarczych, a z drugiej były skrępowane postanowieniami Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisanego w 1975 r. w Helsinkach. Trzecia część aktu dotyczyła respektowania przez państwa sygnatariuszy praw człowieka i obywatela. W tej sytuacji druga połowa lat 70. była czasem szybkiego rozwoju kolejnych inicjatyw opozycyjnych szybko wykraczających poza Warszawę. Amnestie w lutym i lipcu 1977 r., w wyniku których więzienia opuścili wszyscy represjonowani po czerwcu, nie oznaczały, że organizacje opozycyjne zakończyły działalność. W marcu 1977 r. w rezultacie zacieśniania współpracy środowisk niepodległościowych powstał Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, wśród założycieli byli m.in. gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz, Andrzej Czuma, Karol Głogowski, Leszek Moczulski, Wojciech Ziembiński. Zaś we wrześniu 1979 r. Leszek Moczulski założył Konfederację Polski Niepodległej – pierwszą działającą jawnie partię od czasu rozbicia mikołajczykowskiego Polskiego Stronnictwa Ludowego. Szybko rozwijał się tzw. drugi obieg wydawniczy, któremu początek dało wydawanie korowskiego „Biuletynu Informacyjnego”, ton nadawała największa podziemna oficyna wydawnicza NOW-a, niezależne inicjatywy powstawały w środowiskach studenckich – po zabójstwie studenta Stanisława Pyjasa (Studenckie Komitety Solidarności), robotniczych (Wolne Związki Zawodowe) i na wsi (Komitety Samoobrony Chłopskiej). Warszawa była największym skupiskiem głównych środowisk opozycyjnych w kraju, ale nie jedynym miejscem aktywności. Jednym z punktów opozycyjnej aktywności na mapie Mazowsza była podwarszawska Podkowa Leśna. W dniach 7–17 maja 1980 r. w tamtejszym kościele św. Krzysztofa miała miejsce najdłuższa i najliczniejsza głodówka zorganizowana przez KSS „KOR” przy współudziale innych środowisk opozycyjnych (m.in. ROPCiO, Ruch Młodej Polski, SKS). Głodówka była zorganizowana na znak solidarności z uwięzionymi Dariuszem Kobzdejem i Mirosławem Chojeckim, którzy rozpoczęli w areszcie protesty głodowe. Dwa ważne wydarzenia – wybór na papieża kardynała Karola Wojtyły, który przybrał imię Jana Pawła II, a następnie jego pielgrzymka do Polski w czerwcu 1979 r. – przyczyniły się do pokonania atomizacji społeczeństwa i do jego samoorganizacji, gdy w odpowiedzi na podwyżkę cen wprowadzoną 1 lipca 1980 r. zaczęły wybuchać kolejne strajki przeradzające się w całą falę strajkową zakończoną podpisaniem w końcu sierpnia porozumień sierpniowych.

KALENDARIUM

1976

10 lutego  Sejm PRL mimo protestów nowelizuje Konstytucję PRL przy jednym głosie wstrzymującym się (Stanisława Stommy)

maj  List otwarty prof. Edwarda Lipińskiego do I sekretarza KC PZPR z krytyką sytuacji politycznej i społecznej w Polsce

24 czerwca Premier Piotr Jaroszewicz przedstawia w sejmie PRL projekt drastycznych podwyżek cen artykułów żywnościowych

25 czerwca W proteście przeciw ogłoszonej dzień wcześniej drastycznej podwyżce cen wybuchają strajki w zakładach przemysłowych, demonstracje i starcia uliczne w Radomiu, Ursusie i Płocku, brutalnie spacyfikowane przez milicję; wieczorem władze wycofują projekt podwyżki

27 czerwca–2 lipca Zmasowana kampania propagandowa popierająca kierownictwo partii, potępiająca „warchołów z Radomia i Ursusa”

czerwiec–lipiec Bicie, represje administracyjne, zwolnienia z pracy i wysokie wyroki sądowe dla uczestników protestów przeciwko wprowadzeniu podwyżki cen żywności w czerwcu 1976 r.

Szczegółowe kalendarium Czerwca 1976 na portalu Instytutu Pamięci Narodowej

http://www.czerwiec76.ipn.gov.pl

lipiec Początek pomocy warszawskich środowisk opozycyjnych dla represjonowanych, początkowo w Ursusie, następnie w Radomiu i Płocku

18 lipca List Jacka Kuronia do sekretarza generalnego Włoskiej Partii Komunistycznej Enrico Berlinguera z prośbą o interwencję w PZPR i pomoc dla represjonowanych robotników

13 sierpnia Wprowadzenie kartek na cukier

9 września Komunikat Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski z apelem do władz o zrezygnowanie z represji

23 września Ogłoszenie powstania Komitetu Obrony Robotników (rok później przekształcony w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”) – pierwszej niezależnej struktury społecznej; Ogłoszenie Apelu do społeczeństwa i władz PRL

wrzesień Ukazanie się pierwszego numeru wydanego poza cenzurą „Biuletynu Informacyjnego” daje początek tzw. drugiemu obiegowi informacyjnemu

2 listopada Wybory w USA wygrywa demokrata Jimmy Carter

1977

1 stycznia Ogłoszenie w Pradze Karty ’77 – deklaracji opozycyjnej podpisanej przez 242 osoby

3 lutego Amnestia („akt łaski”) dla większości więzionych za udział w proteście z czerwca 1976 r.

26 marca Powstanie Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela

7 maja W Krakowie znaleziono zwłoki współpracownika KOR Stanisława Pyjasa

14–15 maja W Krakowie manifestacje żałobne po śmierci Pyjasa z udziałem kilkunastu tysięcy uczestników, utworzenie Studenckiego Komitetu Solidarności

18 maja Apel ROPCiO o wypuszczenie aresztowanych członków KOR

24–30 maja W Warszawie w kościele św. Marcina głodówka w intencji uwolnienia więzionych

19 lipca Ogłoszenie amnestii, na mocy której zostali uwolnieni ostatni skazani za udział w proteście w czerwca 1976 r. oraz działacze KOR-u

lipiec Początek wojny somalijsko-etiopskiej o Ogaden, zakończonej w marcu 1978 r.

sierpień Strajk górników w zagłębiu Jiu w Rumunii, początek dalszych protestów robotniczych trwających do końca 1979 r.

29 wrzesień Przekształcenie KOR-u w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” jesień 1977 szybki rozwój drugiego obiegu, pierwsze numery opozycyjnych pism, m.in. „Robotnika”, początek niezależnej działalności wydawniczej (wydawnictwo NOW-a), początek działalności Uniwersytetu Latającego, rozwój Studenckich Komitetów Solidarności w Warszawie, Poznaniu, Gdańsku i Wrocławiu

29–31 grudnia Wizyta w Polsce prezydenta Jimmy’ego Cartera

1978

22 stycznia Uniwersytet Latający zostaje przekształcony w Towarzystwo Kursów Naukowych

luty Organizowane przez aparat bezpieczeństwa najścia i brutalne ataki na wykładowców i słuchaczy TKN

25 lutego Utworzenie w Katowicach Komitetu Założycielskiego Wolnych Związków Zawodowych

28 czerwca W Gdańsku powstaje Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych

27 czerwca–3 lipca Lot w kosmos Mirosława Hermaszewskiego punktem kulminacyjnym „propagandy sukcesu”

30 lipca Utworzenie Tymczasowego Komitetu Samoobrony Ziemi Lubelskiej

sierpień Spotkanie przedstawicieli KSS „KOR” i „Karty 77” na granicy polsko-czechosłowackiej

18 września Porozumienie zawarte w Camp David pod auspicjami USA przez przywódców Izraela i Egiptu kończy wojnę między tymi krajami

16 października Kardynał Karol Wojtyła zostaje wybrany na papieża, przyjmuje imię Jan Paweł II

22 października Telewizja Polska po raz pierwszy transmituje mszę św. – inauguracja w Watykanie pontyfikatu Jana Pawła II

1979

1 stycznia Intensywne opady śniegu i silne mrozy na ponad tydzień paraliżują Polskę, zima 1977/1978 została nazwana „zimą stulecia”

styczeń Ofensywa Wietnamu w Kambodży, która położyła kres zbrodniczej władzy Czerwonych Khmerów

styczeń–luty Upadek szacha Rezy Pahlawiego w Iranie, początek rewolucji islamskiej

luty Powstaje Wolny Związek Zawodowy Rumuńskich Ludzi Pracy utworzony przez grupę opozycjonistów

marzec Fala aresztowań rozbija opozycję w Rumunii, spacyfikowanie strajkujących i protestujących robotników

21 marca Inspirowana przez władze młodzieżowa bojówka wkracza do mieszkania Jacka Kuronia przed wykładem TKN i bije znajdujące się tam osoby

28 maja Podpisanie w Atenach traktatu akcesyjnego Grecji do EWG

2-10 czerwca Pierwsza pielgrzymka do Polski papieża Jana Pawła II

18 czerwca Podpisanie amerykańsko-radzieckiego układu ograniczającego zbrojenia jądrowe SALT II (nie został ratyfikowany)

18 sierpnia Powstanie Ruchu Młodej Polski, którego deklarację założycielską podpisał m.in. Aleksander Hall, Arkadiusz Rybicki, Dariusz Kobzdej, Marek Jurek

1 września Powstaje Konfederacja Polski Niepodległej, która była pierwszą organizacją określająca się jako partia polityczna i stawiającą sobie za cel odzyskanie niepodległości przez Polskę

25–26 grudnia Początek inwazji wojsk ZSRR na Afganistan

1980

4 stycznia Prezydent USA Jimmy Carter ogłasza wprowadzenie sankcji przeciw ZSRR w związku z agresją na Afganistan

11–15 lutego VIII Zjazd PZPR, w czasie którego z funkcji premiera usunięto Piotra Jaroszewicza; jego następcą został Edward Babiuch

1 lipca Podwyżka cen wędlin i mięsa w bufetach zakładowych i rozszerzenie asortymentu w sklepach komercyjnych przyczyną fali strajków na tle ekonomicznym

14–18 lipca Narastająca fala strajków w Lublinie obejmująca wszystkie zakłady w mieście; uznanie postulatów strajkujących przez delegację rządową; wiadomość o uznawaniu postulatów strajkujących sprawia, że zaczynają protestować kolejne zakłady (łącznie 177)

20 lipca -3 sierpnia XXII letnie Igrzyska Olimpijskie w ZSRR, kilkadziesiąt państw świata zbojkotowało w związku z agresją ZSRR na Afganistan

14 sierpnia Początek strajku w Stoczni im. Lenina w Gdańsku z żądaniami podwyżki płac, a także m.in. przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy, który stanął na czele Komitetu Strajkowego

15 sierpnia Rozszerzenie strajku na inne zakłady Trójmiasta oraz zwiększenie listy postulatów o utworzenia niezależnych związków zawodowych, uwolnienie więźniów politycznych i zwiększenie zasiłków rodzinnych

16 sierpnia Dyrekcja stoczni zgodziła się na wszystkie postulaty strajkujących, co kończy strajk w stoczni Gdańskiej; wkrótce zostaje on wznowiony jako strajk solidarnościowy z innymi zakładami pracy

16 /17 sierpnia Utworzenie Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z Wałęsą na czele i żądanie rozmów z władzami centralnymi

17 sierpnia Sformułowanie listy 21 postulatów z prawem do tworzenia wolnych związków zawodowych na czele

18 sierpnia W stoczni im. Adolfa Warskiego w Szczecinie powstaje Międzyzakładowy Komitet Strajkowy na czele z Marianem Jurczykiem; strajk powszechny na Wybrzeżu

19 sierpnia Powstaje MKS w Elblągu

20 sierpnia List 64 intelektualistów wzywający stronę rządową i strajkujących do zawarcia porozumienia; aresztowanie opozycjonistów w Warszawie (m. in. Adama Michnika, Jacka Kuronia, Zbigniewa Romaszewskiego, Leszka Moczulskiego); w innych częściach kraju wybuchają strajki solidarnościowe

21 sierpnia Władze delegują do rozmów ze strajkującymi Mieczysława Jagielskiego (do Gdańska) i Kazimierza Barcikowskiego (do Szczecina)

22 sierpnia Do Stoczni gdańskiej docierają intelektualiści Bronisław Geremek i Tadeusz Mazowiecki, który otrzymuje zadanie utworzenia komisji ekspertów

23 sierpnia Do Gdańska dociera delegacja strajkujących ze Szczecina; ukazuje się pierwszy numer codziennego „Strajkowego Biuletynu Informacyjnego Solidarność”.

24 sierpnia W czasie IV plenum KC PZPR Edward Babiuch zostaje odwołany ze stanowiska premiera, a jego miejsce zajmuje Józef Pińkowski

25 sierpnia Spotkanie Stanisława Kani z prymasem kardynałem Stefanem Wyszyńskim; powołanie w Moskwie Komisji do spraw Polski przy KC KPZR

26 sierpnia Powstanie MKS we Wrocławiu, strajki w Nowej Hucie, Poznaniu i Wałbrzychu; wieczorna transmisja zmanipulowanych fragmentów kazania wygłoszonego przez kardynała Wyszyńskiego na Jasnej Górze

27–30 sierpnia Rozszerzanie fali strajków, m.in. na Warszawę, Łódź, zagłębie miedziowe, Śląsk; powstaje MKS w Jastrzębiu

30 sierpnia W Szczecinie podpisanie porozumień przez przewodniczącego MKS w Szczecinie Mariana Jurczyka oraz przedstawiciela komisji rządowej Kazimierza Barcikowskiego; V plenum KC PZPR w Warszawie

31 sierpnia Podpisanie w sali BHP Stoczni im. Lenina w Gdańsku porozumień przez Lecha Wałęsę, przewodniczącego MKS zrzeszającego ponad 700 zakładów, oraz przedstawiciela delegacji rządowej Mieczysława Jagielskiego