FABUŁA

Krótki Dzień Pracy, reż. K. Kieślowski, 1981, czas trwania: 73’

Scenariusz filmu powstał na podstawie reportażu Hanny Krall Widok z okna na pierwszym piętrze i nawiązuje do autentycznych wydarzeń – robotniczego protestu w Radomiu 25 czerwca 1976 r. Film łączy w sobie materiały archiwalne i fabularyzowane. Akcja rozgrywa się w ciągu kilku godzin w czasie robotniczego protestu widzianego z perspektywy partyjnego dygnitarza, I sekretarza komitetu wojewódzkiego. Dygnitarz znalazł się między młotem a kowadłem, czyli między wzburzonymi robotnikami protestującymi przeciwko drastycznej podwyżce cen żywności a swoimi partyjnymi zwierzchnikami, do których dzwoni po instrukcje. Przekazane wytyczne stara się realizować, ale sytuacja zmusza go do tego, żeby grać na zwłokę. Protest zostaje ostatecznie spacyfikowany przy pomocy oddziałów milicji, a jego uczestnicy zostają brutalnie pobici w tzw. ścieżkach zdrowia. Film został zrealizowany w 1981 r., ale oficjalną premierę miał dopiero w 1996 r.

Amator, reż. K. Kieślowski, 1979, czas trwania: 117’

Jeden z najwybitniejszych filmów tzw. kina moralnego niepokoju. Główny bohater Filip Mosz (genialnie zagrany przez Jerzego Stuhra) to zaopatrzeniowiec w zakładzie przemysłowym gdzieś w podkrakowskim miasteczku. Zakup amatorskiej kamery filmowej jest dla niego momentem przełomowym. Kieślowski przenikliwie portretuje ewolucję Filipa, który z człowieka ceniącego życie prywatne przeobraża się w społecznika i wrażliwego artystę. Samorodny reżyser bezkompromisowo pokazuje patologie otaczającej go rzeczywistości, ale płaci za swój sukces wysoką cenę. Filip za swój film otrzymuje nagrodę, zakłada amatorski klub filmowy, ale zaczyna zaniedbywać rodzinę. Jego krytyczne filmy o miasteczku i kalekim robotniku zostają wyświetlone w telewizji i okazuje się, że jego działalność nie tylko pomaga, ale i jest przyczyną dramatów. Bohater poznaje granice wolności twórczej, cenę uczciwości, a po zasadniczej rozmowie z dyrektorem postanawia zrezygnować z robienia filmów. Po powrocie do domu okazuje się, że jego żona odeszła już z dzieckiem, nie mogąc znieść stałych napięć i konfliktów. Filip kieruje kamerę na siebie i zaczyna opowiadać historię swego życia. Poruszone w Amatorze problemy roli i miejsca sztuki w świecie, granic odwagi i odpowiedzialności w życiu społecznym były swoistą odpowiedzią Krzysztofa Kieślowskiego na niepokoje trawiące pod koniec lat 70. pokolenie ówczesnych trzydziestolatków.

Przypadek, reż. K. Kieślowski, 1987, czas trwania: 112’

W Przypadku Kieślowski otwiera przed swoim bohaterem możliwość wyboru między trzema rodzajami życiowej drogi i aktywności w społeczeństwie lat 70. Punktem wyjścia każdej z nich jest ta sama scena, gdy bohater wbiega na dworzec w Łodzi tuż przed odjazdem pociągu do Warszawy. Grającemu główną rolę Bogusławowi Lindzie towarzyszy plejada znakomitych aktorów.

Bez znieczulenia, reż. A. Wajda, 1978, czas trwania: 125’

Film zaliczany do najważniejszych przedstawicieli tzw. kina moralnego niepokoju. Wybitna rola Zbigniewa Zapasiewicza i przenikliwe obserwacje psychologiczne pomagają w zrozumieniu mechanizmów niszczenia wybijających się jednostek w PRL-u. Film jest poświęcony dramatowi wybitnego dziennikarza uwikłanego w konflikty zawodowe i osobiste. A kryzys małżeński, który wpływa na zawodową aktywność bohatera, staje się pretekstem do postawienia ważnych pytań o mechanizmy życia społeczno-obyczajowego.

Człowiek z marmuru, reż. A. Wajda, 1976, czas trwania: 156’

Film dostępny w zbiorze „Filmoteka Szkolna”.

Bohater filmu, Mateusz Birkut, stał się w naszej kulturze symbolem robotnika. Szlachetny człowiek, pracujący dla powojennej Polski i potem przez tę Polskę okrutnie oszukany i zniszczony, tylko za to, że się zbuntował, bo zrozumiał fałsz budowanego świata. Historia i współczesność składają się na wizerunek trzydziestu powojennych lat (stalinowski totalitaryzm, Październik ‘56, Grudzień ’70). Zamykają go słowa bohaterki Agnieszki: „Jest 18 czerwca 1976”. A czerwiec tego roku to Radom i Ursus to strajki, które pokazały, iż Polacy osiągnęli pewien pułap świadomości, który musi dotychczasową władzę zniszczyć. Ten wybitny film rozpowszechniany był w ograniczonym zakresie, ale i tak odegrał ważną rolę w kształtowaniu naszej świadomości.

DOKUMENT

Miasto z wyrokiem, reż. W. Maciejewski, 1996, czas trwania: 40’, 47’, 46’

Trzyodcinkowy film dokumentalny w reżyserii Wojciecha Maciejewskiego, który na podstawie materiałów archiwalnych TVP, materiałów operacyjnych MSW oraz unikalnych relacji głównych aktorów wydarzeń opowiada o radomskim proteście z czerwca 1976 r. Przez wiele lat film nie mógł być emitowany z powodu wyroku sądu, który przychylił się do wnioski o zakazanie rozpowszechniania filmu, zgłoszonego przez jednego z wypowiadających się świadków wydarzeń – Janusza Prokopiaka, byłego I sekretarza KW PZPR w Radomiu. Część pierwsza jest poświęcona rekonstrukcji przebiegu protestu, część druga – represjom, a część trzecia – Skaza – długofalowym konsekwencjom Czerwca ‘76 dla Radomia i jego mieszkańców.

KOR, reż. A. Wolski, 1988, czas trwania: 53’

Film opowiada o powstaniu i działalności Komitetu Obrony Robotników (później funkcjonował jako Komitet Samoobrony Społecznej KOR) – jawnie działającej organizacji założonej w 1976 r. O narodzinach opozycji demokratycznej opowiada członek KOR-u, Seweryn Blumsztajn, przedstawiając okoliczności powołania KOR, który powstał w reakcji na brutalne bicie uczestników strajków i demonstracji w czerwca 1976 r.: „by bici, więzieni, wyrzucani z pracy robotnicy nie pozostali osamotnieni i by ułatwić im i ich rodzinom przetrwanie najcięższego okresu”. Mowa jest o powstaniu i działalności Biura Interwencyjnego, Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA, Towarzystwa Kursów Naukowych i Wolnych Związków Zawodowych. Narracja doprowadzona jest aż do rozwiązania się KSS KOR we wrześniu 1981 r. podczas I Zjazdu „Solidarności” i przejściu ludzi z nim związanych do NSZZ „Solidarność”. Materiały archiwalne uzupełniane są wypowiedziami członków KOR-u, w tym Jacka Kuronia i Jana Józefa Lipskiego.

Trzech kumpli, reż. A. Ferens, E. Stankiewicz, 2008, czas trwania: 107’

Film dokumentalny poświęcony historii Bronisława Wildsteina, Lesława Maleszki i Stanisława Pyjasa i okolicznościom śmierci tego ostatniego. Przedstawia relacje osób, które przyjaźniły się z Pyjasem, a także oficerów Służby Bezpieczeństwa, którzy zajmowali się inwigilacją krakowskich środowisk opozycyjnych. Dokument zawiera fabularyzowaną rekonstrukcję wydarzeń z okresu poprzedzającego śmierć Pyjasa.

NiepoKORni, reż. B. Lankosz, M. Dancewicz, 2006, czas trwania: 49’

Historia i działalność KOR widziana oczami członków i współpracowników Komitetu opowiadających o różnych formach jego aktywności, codziennej pracy opozycji. Wypowiadają się m.in. Jan Olszewski, Bogdan Borusewicz, Antoni Macierewicz, Ludwik Dorn, Maciej Kuroń.

Tajne taśmy SB, reż. P. Morawski, 2002, czas trwania: 35’

Film zrealizowany na podstawie znalezionych w archiwach Urzędu Ochrony Państwa materiałów operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, m.in. dotyczących wydarzeń Marca ’68, pogrzebu Pawła Jasienicy, inwigilacji Jacka Kuronia, Karola Modzelewskiego, Leszka Kołakowskiego, działaczy KOR i głodówek organizowanych w latach 70. w obronie więźniów politycznych. Na temat okoliczności powstawania tych materiałów wypowiadają się m.in. pracownicy zespołu realizującego te materiały oraz współpracownicy Jana Lesiaka, funkcjonariusza SB odpowiedzialnego za inwigilację Jacka Kuronia.

Zanim wybuchł Sierpień, reż. P. Mielech, J. Lipski, 2008, czas trwania: 88’

Film dokumentalny poświęcony historii Wolnych Związków Zawodowych – inicjatywie przedsierpniowej opozycji, której celem było powstanie niezależnych od władz związków zawodowych. W filmie występują: Joanna Gwiazda, Anna Walentynowicz, Bogdan Borusewicz, Andrzej Gwiazda, Zbigniew Jakubcewicz, Lech Kaczyński, Kazimierz Świtoń, Tadeusz Witkowski, Krzysztof Wyszkowski, Henryk Wujec.

Czerwiec 1976, reż. J. Lipski, P. Mielech, 2016, czas trwania: 46’

Film dokumentalny poświęcony protestom przeciw drastycznej podwyżce cen żywności w czerwcu 1976 r. oraz okolicznościom, w jakich powstał Komitet Obrony Robotników.

Drukarze, reż. H. Urbanek, 206, czas trwania: 2 x 25’

Film opowiadający o genezie niezależnego ruchu wydawniczego w drugiej połowie lat 70., gdy studiujący na KUL-u Janusz Krupski i Janusz Bazydło zainspirowani wykładem Władysława Bartoszewskiego postanawiają przemycić do Polski pierwszy powielacz. Część druga filmu przedstawia historię rozwoju niezależnego ruchu wydawniczego na podstawie relacji jego uczestników. Mówią oni o warunkach pracy w konspiracji, działaniach logistycznych. Relacje świadków zilustrowane są materiałami archiwalnymi oraz rekonstrukcją jednej z „podziemnych” drukarni.

Kobiety’76, reż. M. Bodasiński, 2006, czas trwania: 24’

Historia strajków i protestów z czerwca 1976 r. widziana oczami kobiet, które mówią o okolicznościach represjonowania i bicia ich mężów, synów i braci

Polskie miesiące – czerwiec ’76, Fundacja Centrum Solidarności; czas trwania: 4’03”

Jeden z odcinków filmu dokumentalnego Polskie Miesiące. Film powstał na zlecenie Fundacji Centrum Solidarności jako element  prowadzonej przez nią w latach 2000–2007  wystawy  „Drogi do Wolności”. W sposób syntetyczny przedstawia sytuację ekonomiczną i polityczną w PRL po dojściu do władzy Edwarda Gierka. Ukazuje  mechanizmy propagandy czasu PRL. Film koncentruje się na proteście robotniczym w Płocku, Radomiu i Ursusie  wywołanym przez  kolejną podwyżką cen artykułów spożywczych i detalicznych. Opowiada też o sprzeciwie środowisk opozycyjnych  w reakcji na zamieszki,  zatrzymania i więzienie  robotników. Krótki,  7-minutowy materiał  stanowi doskonałą   pomoc dydaktyczną do  wykorzystania na zajęciach  lekcyjnych.

Polskie miesiące – sierpień ’80; Fundacja Centrum Solidarności; czas trwania: 10’45”

Jeden z odcinków filmu dokumentalnego Polskie Miesiące. Film powstał na zlecenie Fundacji Centrum Solidarności jako element  prowadzonej przez nią w latach 2000–2007 wystawy  „Drogi do Wolności”. Dokument  przybliża sytuację ekonomiczną i polityczną kraju w sierpniu 1980 r. oraz opowiada o przebiegu strajku sierpniowego na terenie Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Film  rozpoczyna wystąpienie Tadeusza Fiszbacha, I sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku. Prezentację  18 dni strajkowych rozpoczyna informacja o zwolnionej z pracy na pół roku przed emeryturą suwnicowej Annie Walentynowicz, aktywnej działaczce Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża (WZZW). Krótki, niespełna 10-minutowy materiał  stanowi doskonałą pomoc dydaktyczną do wykorzystania na zajęciach  lekcyjnych.

Robotnice, reż. I. Kamieńska, 1981, czas trwania: 16’00”

Film zrealizowany w lutym 1980 r. w Zakładach Przemysły Lniarskiego w Krośnie. Wstrząsający zapis egzystencji tkaczek pracujących w pyle, wodzie, kurzu i w hałasie przez 6 dni tygodnia. Oglądamy zmęczone, przedwcześnie postarzałe twarze, pokaleczone od maszyn ręce, zdeformowane od ciężkich i mokrych chodaków stopy. Obraz przywodzi na myśl Ziemię Obiecaną Andrzeja Wajdy. Trudno uwierzyć, że to dokument z końca XX wieku. Film pokazuje dorastanie do sierpniowej rewolty.

Szpital, reż. K. Kieślowski, 1977, czas trwania: 21’00”

Raport z trzydziestosześciogodzinnego dyżuru w jednym z warszawskich szpitali (zmontowany ze zdjęć  realizowanych na przestrzeni wielu miesięcy), który tak jak Urząd tego samego reżysera należy czytać jako metaforę Polski lat 70. W świecie beznadziei ludzi stać na braterstwo. Bohaterami są lekarze, którzy mimo katastrofalnych warunków pracy (słynny młotek jako narzędzie operacyjne) wykonują swój zawód, ratują, wspierają, funkcjonują z myślą o drugim człowieku. Film budował wiarę w człowieczeństwo.

Jak żyć?, reż. M. Łoziński, 1976, czas trwania: 82’00”

Socjodrama dokumentalna. Dzięki twórczo wykorzystanej metodzie dokumentu ,,organizowanego” (reżyser wprowadził jako uczestników kilkoro wtajemniczonych w zamysł przyjaciół) powstało studium zniewolenia jednostki i zbiorowości, rejestrujące stan świadomości polskiego społeczeństwa w przełomowym momencie dekady Gierka. Obóz ZSMP dla młodych małżeństw stał się miniaturą Polski o totalitarnym porządku społecznym. Obóz zorganizowano w taki sposób, by wzbudzić rywalizację i wrogość między obozowiczami walczącymi o miano najlepszego małżeństwa i… nagrodę w postaci pralki. Wszystko zgodnie z zasadą, że społeczeństwo skłócone jest łatwiejsze do zarządzania.

Egzamin dojrzałości, reż. M. Łoziński, 1978, czas trwania: 17’00” Film dostępny w zbiorze „Filmoteka Szkolna”.

Relacja z egzaminu wiedzy społeczno-politycznej przeprowadzanego w warszawskim liceum. Maturzyści recytują wykute z podręcznika formuły ideologiczne, martwe zarówno dla nich, jak i dla nauczycieli. Egzamin jest szkołą konformizmu i – charakterystycznego dla PRL-u – dwójmyślenia. Pokazuje, że gramy, udajemy, kłamiemy już na etapie szkoły. Tak nas wychowywano.

Elementarz, reż. W. Wiszniewski, 1976, czas trwania: 9’00” Film dostępny w zbiorze „Filmoteka Szkolna”.

Film ten nie mieści się w istniejących podziałach gatunkowych. Zdjęcia dokumentalne służą kreacji (dokument kreacyjny, czyli pokazujący rzeczywistość przetworzoną, przekonstruowaną). Tytułowy ,,elementarz” pełni funkcję symboliczną, oznacza podstawowy kod komunikacji między ludźmi, powinien służyć rozumieniu świata, tradycji. Ale tu… komunikacja zastygła w wytartych formułach. Słowa nic nie znaczą. Postaci powtarzają znane patriotyczne frazy: „Kto ty jesteś? – Polak mały” – bezmyślnie, bezrefleksyjnie. Otrzymujemy portret kondycji duchowej Polaków połowy lat 70., osadzonych nie tylko w brzydocie zewnętrznej, ale też martwych wewnętrznie.