Wprowadzenie historyczne 1984-1990

W lipcu 1984 r. rozpoczął się proces czterech członków KSS „KOR”, jednak kilka dni później sejm uchwalił amnestię wraz z odwołaniem stanu wojennego. W wyniku amnestii więzienia i areszty opuściło ponad 600 osób. Nie byli to jednak wszyscy więźniowie polityczni. Wielu z nich pozostawiono w miejscach odosobnienia.

W październiku 1984 r. kilku funkcjonariuszy specjalnej komórki Służby Bezpieczeństwa stworzonej do nękania Kościoła katolickiego porwało, a następnie zamordowała ks. Jerzego Popiełuszkę, organizatora słynnych na cały kraj Mszy za Ojczyznę. Na kilka dni po porwaniu cały kraj zamarł, oczekując na wiadomości o jednym z najbardziej znanych kapelanów „Solidarności”. Jego ciało odnaleziono w rzece. Od początku nie było żadnych wątpliwości, że doszło do morderstwa politycznego. Pogrzeb z udziałem wielu działaczy opozycyjnych z Lechem Wałęsą na czele przemienił się w wielotysięczną manifestację. Władze zorganizowały pokazowy proces morderców księdza, szybko skazując ich na dość wysokie wyroki więzienia. Jednocześnie jednak nie podano żadnych informacji dotyczących ich mocodawców.

Po zakończeniu stanu wojennego toczyły się kolejne procesy działaczy opozycyjnych. W maju i czerwcu 1985 r. odbywał się proces Władysława Frasyniuka, Bogdana Lisa i Adama Michnika, oskarżonych o działania zmierzające do wywołania niepokoju publicznego. Ci trzej znani działacze opozycji zostali skazani na kilkuletnie wyroki więzienia. Kolejny silny cios dla opozycji przyniosła wiosna 1986 r. W dniu 31 maja zatrzymano Zbigniewa Bujaka uznawanego przez wielu za symbol trwania solidarnościowej konspiracji. Wyrazem pewnej zmiany w polityce władz wobec opozycji była ustawa amnestyjna z lipca 1986 r., w ramach której zwolniono ponad 200 więźniów politycznych. Nadal przetrzymywano działaczy opozycyjnych zatrzymanych rzekomo za przestępstwa kryminalne bądź podejrzewanych o zdradę ojczyzny. Jednocześnie od tego czasu działaczy opozycji poddawano raczej karom administracyjnym, nie decydując się na wielomiesięczne aresztowania i organizację procesów politycznych.

Początek liberalizacji w podejściu władz do opozycji umożliwił tworzenie jawnych struktur opozycyjnych. Na łamach podziemnej prasy rozpoczęła się wówczas dyskusja między zwolennikami pozostawania w podziemiu a działaczami, którzy swoją szansę widzieli właśnie w jawnej działalności. W ostatnich dniach września 1986 r. Lech Wałęsa powołał Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność”, w skład której weszli Bogdan Borusewicz, Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Tadeusz Mazowiecki, Bogdan Lis, Janusz Pałubicki oraz Józef Pinior. Wraz z przewodniczącym mieli oni stanowić jawne kierownictwo związku. Obok jawnych struktur nadal działały organizacje podziemne z Tymczasową Komisją Koordynacyjną na czele. Okres tej swego rodzaju dwuwładzy skończył się w październiku 1987 r., kiedy w miejsce obu tych struktur powołano Krajową Komisję Wykonawczą NSZZ „Solidarność”, której przewodniczącym został Lech Wałęsa.

Ważnym momentem była brutalna pacyfikacja przez ZOMO strajkujących w Hucie im. Lenina wiosną 1988 r. Wywołała ona kolejne protesty w wielu miastach, które nie przyniosły jednak konkretnych efektów politycznych.

Druga fala protestów miała miejsce w sierpniu 1988 r. i objęła swym zasięgiem wiele miast. W większości zakładów głównym postulatem było zalegalizowanie „Solidarności”. Odmienna niż poprzednio była reakcja władz. Trwająca w drugiej połowie lat 80. pierestrojka realizowana przez przywódcę ZSRR Michaiła Gorbaczowa i pogarszająca się sytuacja gospodarcza skłoniły władze do poszukiwania nowych rozwiązań kryzysu w Polsce. Rządzący po raz pierwszy od czasu wprowadzeniu stanu wojennego wyszli z propozycją podjęcia negocjacji z kierownictwem „Solidarności”. Minister spraw wewnętrznych generał Czesław Kiszczak zorganizował spotkanie z Lechem Wałęsą, w czasie którego zaproponował stronie opozycyjnej udział w rozmowach Okrągłego Stołu, na co przedstawiciele związku przystali, stawiając jednak jako warunek legalizację „Solidarności”. Jednocześnie zobowiązano się do wezwania do przerwania akcji strajkowej.

Od września 1988 r. trwały poufne negocjacje przedstawicieli PZPR w ośrodku rządowym w podwarszawskiej Magdalence. Miały one przygotować grunt pod oficjalne negocjacje. W październiku 1988 r. negocjacje znalazły się w impasie. Nadal trwały represje wobec działaczy opozycyjnych, władze chciały ingerować w skład przyszłej delegacji strony opozycyjnej, nie zgadzając się na udział w nich niektórych działaczy opozycyjnych z Jackiem Kuroniem i Adamem Michnikiem na czele. Wydawało się, że koncepcja Okrągłego Stołu upadła, gdy w ostatnich dniach października rząd Mieczysława Rakowskiego podjął decyzję o likwidacji Stoczni Gdańskiej będącej kolebką „Solidarności”. Do wznowienia negocjacji doszło w styczniu 1989 r. Wówczas ustalono wszystkie szczegóły dotyczące rozmów przy Okrągłym Stole.

Wewnątrz opozycji toczyły się burzliwe spory wokół sprawy podjęcia rozmów z władzą. Zwolennicy tego kroku związani z przewodniczącym „Solidarności” Lechem Wałęsą widzieli w Okrągłym Stole szansę na wyjście z patowej sytuacji, w jakiej znalazł się kraj. Przeciwnikami tego kroku byli głównie działacze związani ze wspomnianą Grupą Roboczą Komisji Krajowej Związku, Solidarnością Walczącą, Konfederacją Polski Niepodległej oraz wieloma mniejszymi ugrupowaniami. Zwracali oni uwagę na to, że władza rozmowy z opozycją traktuje instrumentalnie, chcąc je wykorzystać do umocnienia swojej pozycji.

Rozmowy trwały od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 r. Uczestniczyli w nich przedstawiciele opozycji, PZPR i związanych w nim organizacji oraz Kościoła katolickiego. Najważniejsze ustalenia obejmowały zgodę na rejestrację „Solidarności” oraz dopuszczenie opozycji do udziału w wyborach parlamentarnych, które miały się odbyć w czerwcu. Planowane zmiany zakładały utworzenie senatu, do którego kandydatów wybierano by w całkowicie wolnych wyborach. W sejmie 35% posłów miało zostać wybranych w wyborach demokratycznych, zaś pozostałe 65% na starych zasadach. Umowa ta w założeniu miała charakter jednorazowy. Kolejne wybory parlamentarne miały odbyć się na zasadach całkowicie demokratycznych. Zmiany obejmowały także utworzenie urzędu prezydenta PRL.

Na początku maja zaczęła ukazywać się „Gazeta Wyborcza” – dziennik opozycyjny sygnowany znakiem związku. Jego redaktorem naczelnym został Adam Michnik. Obok trwającej kampanii wyborczej z udziałem kandydatów do parlamentu trwały protesty organizacji opozycyjnych sprzeciwiających się ustaleniom Okrągłego Stołu.

Wyniki wyborów 4 czerwca 1989 r. dla wszystkich były zaskoczeniem. Sukces „Solidarności” przerósł najśmielsze oczekiwania. Po dwóch turach wyborów kandydaci Komitetu Obywatelskiego zajęli wszystkie dostępne dla nich miejsca w sejmie i wszystkie oprócz jednego miejsca w senacie. Po raz pierwszy po wojnie pojawiła się szansa na przejęcie przynajmniej części władzy przez antykomunistyczną opozycję

Mimo początkowych oporów po obu stronach polskiej sceny politycznej scenariusz ten został zrealizowany. W lipcu Zgromadzenie Narodowe wybrało Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta PRL Nieudaną próbę utworzenia rządu podjął Czesław Kiszczak. Szansa na przejęcie władzy przez „Solidarność” pojawiła się dzięki wolcie dotychczasowych sojuszników PZPR: Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego. Kierownictwo tych partii zgodziło się poprzeć kandydata związanego z opozycją demokratyczną. Został nim Tadeusz Mazowiecki, stając się tym samym pierwszym niekomunistycznym premierem w Polsce po II wojnie światowej. W skład jego rządu weszli przedstawiciele PZPR, którzy nadal sprawowali kontrolę nad resortami siłowymi.

Kalendarium

1984

21 lipca Amnestia dla więźniów politycznych

19 października Porwanie i zamordowanie ks. Jerzego Popiełuszki przez funkcjonariuszy SB

3 listopada Pogrzeb ks. Jerzego Popiełuszki

1985

7 lutego Ogłoszenie wyroków w procesie morderców ks. Jerzego Popiełuszki

1986

26 kwietnia Awaria elektrowni atomowej w Czarnobylu

17 lipca Amnestia dla więźniów politycznych

29 września Powołanie Tymczasowej Rady „Solidarności”

1987

8-14 czerwca Trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Polski

29 listopada Referendum w sprawie reformy gospodarczej

1988

2-10 maja Fala strajków, m.in. w Gdańsku, Stalowej Woli i Nowej Hucie

11-16 lipca Wizyta Michaiła Gorbaczowa w Polsce

17 sierpnia Druga fala strajków robotniczych, pojawienie się postulatu legalizacji „Solidarności”

31 sierpnia Spotkanie Lecha Wałęsy i Czesława Kiszczaka w sprawie podjęcia rozmów

8 grudnia Powstanie Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie

23 grudnia Ustawa o wolności inicjatywy gospodarczej

1989

5 lutego–5 kwietnia Rozmowy Okrągłego Stołu

4 czerwca Wybory czerwcowe, zwycięstwo „Solidarności”

4 lipca Pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu

24 sierpnia Powołanie Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko premiera

27 grudnia Zatwierdzenie przez Sejm i Senat planu reform gospodarczych Leszka Balcerowicza